به گزارش آبنما کار مسجد جامع اصفهان در خلال دوازده قرن تغییرات متفاوتی به خود دیده که هر کدام از این تغییرات گویای یک دوره و سبک تاریخی است.
بخش اول: قرن دوم سال 156 هـ.ق وسعت مساجد جامع معمولاً متناسب با جمعیت شهر ساخته می شد از بنای اولیه مسجد تنها نشانه هایی در حفاری های دیرینه شناسی به دست آمد که در کف گنبد نظام الملک بخشی از این نشانه ها هویدا شد آن هم وجود یک محراب، با گچبری های ناب بود.
بخش دوم: قرن سوم هجری در زمان خلافت معتصم عباسی سال226ق شهر اصفهان نیاز به یک مسجد وسیع تر داشت. نتیجه آن شد که مسجد اولیه تخریب شد و مسجدی در حدود یک هکتار و بعد از اصلاح جهت قبله بر پا شداین مسجد به صورت شبستانی بود.
بخش سوم: قرن چهارم هجری با روی کار آمدن آل بویه(مردمانی در شمال کشور) اصفهان در زمان آل بویه بعنوان یکی از مراکز فرمانروایی انتخاب گردید در این زمان در مسجد جامع تغییراتی بوجود آمد و آن هم اضافه شدن یک دهانه بود.که قسمت الحاقی با ستون های اجری و نقوش هندسی راه اندازی شد. ستون هایی که در زمان آل بویه بر مسجد افزوده شد بسیار زیبا بوده که الان هم قسمت هایی از این ستون ها قابل مشاهده می باشد.
بخش چهارم: قرن پنجم وششم هجری دراین دوره شاهد بزرگترین تغییر در این بنا هستیم که از آن بعنوان مهم ترین تحول در معماری ایرانی یاد می گردد آن فضاهای ستوندار شبستانی به چهار ایوان تغییر نمود ساخت گنبد نظام الملک در جنوب وگنبد تاج الملک در شمال بنا و 4 ایوان در دور تا دور مسجد، مساجد 4 ایوانه مختص معماری ایران بوده است در دوره سلجوقیان همان گونه که گفته شد تغییرات مهمی در مسجد بوجود آمد.
گنبد نظام الملک حاصل تخریب شبستان که در جنوب مسجد بوجود آمده بود، گنبد خانه از سه جهت آزاد بوده در قسمت های شمالی، شرقی وغربی این گنبد با دهانه ای بیشتر از 15متر و با ارتفاع حدود 30متر بر روی استوانه ای شکل قرار گرفته این استوانه بر روی گوشه سازی ها ساخته شده و این گوشه سازی بار گنبد را به ستون های هشت گانه متصل می کند قاعده این گنبد مربع است و در قسمت های بالاتر ابتدا به کثیر الاضلاع و بعد به دایره تبدیل می گردد سپس ساختمان گنبد شروع می گردد.گنبد دارای دو پوسته آجری که پوسته خارجی ترک بندی ها را می پوشاند وقسمت بیرونی گنبد (پوسته داخلی)که در حقیقت بین ترک بندی ها قرار دارد. زیر گنبد در گلوگاه کتیبه ای به خط کوفی که نام ملکشاه سلجوقی و نظام الملک را بعنوان بانی کنبد معرفی می کند.
گنبدتاج الملک(گنبد شمالی) این گنبد خانه در آن زمان خارج از محوطه مسجد ساخته شده بودنه اینکه بعنوان یک ساختمان جدا ومستقل ساخته شده باشدبلکه عضوی از مجموعه بناهای حکومتی بود که قسمت های جنوب وغرب به آن متصل بوده وقسمتهای جنوبی وشرقی آزاد بوده با عنایت به شواهد به دلیل نداشتن محراب وآزاد بودن دهانه رو به قبله عمدتاً تشرفاتی بوده.استفاده از آجروایجادنقوش تزئینی وهندسی آجرای دیوارها سبب شده که از آن بعنوان یکی اززیبا ترین گنبدهای اسلامی یاد شودگنبدتاج الملک همانند گنبد نظام الملک با تبدیل پلان مربع به هشت ضلعی وسپس به شانزده ضلعی وایجاد گوشه سازی های چهار گانه وقرار گرفتن استوانه زیر گنبد به صورت دوپوسته پیوسته ساخته شده، پوسته داخلی یک طرح هندسی بی نظیری ست که در بناهای دیگر به ندرت می توان دید در گلو گاه گنبد کتیبه ای است به خط کوفی که تاریخ ساخت گنبد را به 481ق وبانی آنرا تاج الملک معرفی می کند.
ایوان شمالی(درویش) ساخت این ایوان برخی از ستون ها و دهانه های شبستان شمالی مسجد تخریب و به جای آن ایوان درویش ساخته شده انتهای شمالی این ایوان با دیوارشمالی خشتی مسجد قرن سوم مطابقت دارد تولید ایوان و تزئین بدنه آن دیرتر از سه ایوان دیگر بوده. انتهای شمالی این ایوان با راهرویی به فضای گنبد مرتبط بوده بعداً با تولید شبستان ستوندار این راهرو برچیده شده.
ایوان جنوبی (صاحب) برای تولید ارتباط بین حیاط و گنبد خانه ساخته شده تولید ایوان این امکان را می دهد که فضای سرپوشیده بزرگتری برای نمازگزاران تولید کند ورود به گنبد خانه با استفاده از این ایوان صورت می گرفت پوشش ایوان دولایه است، لایه بیرون پوشش ایوان ولایه داخلی به صورت طاق تزئینی است.استفاده از آجر وکاشی برای تزئین. برروی جرزهای طرفین ایوان دو مناره وجود داشته. بدنه مناره ها با کاشی پوشیده است واکثرا ٌکارهای تزئینی وکتیبه های این ایوان مربوط به دوره صفوی است.
ایوان شرقی(شاگرد) در ضلع شرقی حیاط مسجد قرار گرفته که انتهای شرقی فضای این ایوان به دیوار خشتی مسجد قرن سوم منتهی می گردد.برای ساخت آن برخی از ستو نهای مسجد قرن سوم تخریب شده واین ایوان ساخته شده قسمتهای شمالی وجنوبی ایوان برای مدتی آزاد بودولی با تولید دو راهرو در طرفین به شبستان های مجاور متصل شده سقف این ایوان دارای مقرنس های دوره سلجوقی بوده ولی پس از فرو ریختن در زمان صفوی باز سازی شده. محراب وتزئینات گچبری وکتیبه ها مربوط به دوره صفوی است.
ایوان غربی(استاد) در ضلع غربی ساخته شده و این ایوان با ایوان های شرقی و جنوبی همزمان است و باز هم برای تولید آن برخی از ستون ها و دهانه های مسجد قرن سوم تخریب شده در خیلی از جهات شبیه ایوان شرقی. مقرنس های طاق ایوان غربی به سبک سلجوقی و مشابه مقرنس های ایوان جنوبی است سطوح اولیه این ایوان کاملاً گرفتار تغییر شده بر فراز این ایوان یک ماًذنه ساخته شده است.
کتابخانه دور سلجوقی در جنوب شرقی مسجد به صورت شبستان ستونداروجود دارد که در زمان سلجوقیان ساخته شده. نامگذاری کتابخانه به دلیل اشاره مافروخی است که محل کتابخانه قدیمی مسجد را در جنوب شرقی ذکر کرده است.بعد از دوره سلجوقی دخل وتصرف ها سبب شده که به یک محوطه مخصوص نماز و عبادت تبدیل گردد.
بخش پنجم دوره ایلخانی: در قسمت غربی مسجد بر دیوار شمالی محراب معروف “اولجایتو” ساخته شده است.برای ساخت این محراب از گچ استفاده شده.محراب به صورت شبستانی با ستون های مسجد قرن سوم که این فضا تخریب شده و یک فضای بدون ستون ساخته شد.از آثار دیگردوره ایلخانی محراب دیگری است (جنوب شرقی)که با عنایت به شکل ظاهری معتقدند مربوط به همین دوره است.تغییر نمای داخل حیاط وردیف طاق نماهای قبلی به دو طبقه از دیگر تغییرات دوره ایلخانی است.
بخش ششم دوره مظفری: سلسله آل مظفر همچنان که ازآثار به جای مانده در دست وکتب مختلف تاریخی باقی مانده در اصفهان، کرمان، یزد وشیراز از قدرتی برخوردار بوده.حاکم اصفهان در زمان این سلسله محمود شاه مظفری بود که در زمان حیات او اقدامات جالب توجهی در مسجد انجام شد که مدرسه مظفری یکی از این اقدامات است. در جبهه شرقی مسجد یک مدرسه دینی ساخته شده که این مدرسه دارای یک حیاط مرکزی است و در قسمت شرقی وغربی حجرهای دو طبقه ساخته شده است در جبهه جنوبی ایوان و گنبد خانه ای با محراب ساخته شده.این مدرسه در دوره صفوی کاربری خویش را از دست داده و متروکه و مخرروب گشته.
مسجد مصلی یکی دیگراز اقدامات دوره مظفری است تولید یک فضای سرباز برای برگزاری نماز در محوطه آزاد بود.که امروزه این مصلی از حالت اولیه خارج شده وب صورت شبستان زمستانی پوشیده شده است.
بخش هفتم دوره تیموری: دراین دوره حاکمان به توسعه فضاهای عبادی وتزیین مسجد پرداختند در قسمت جنوب غربی شبستانی بوجود آمد و در قسمت نمای مسجد در این دوره شاهد مرمت با کاشی و آجر هستیم.در قسمت غربی مسجد در محل مصلای دوره مظفری که بدان اشاره شد یک شبستان زمستانه تولید کردند وجود طاق های متقاطع در این قسمت مشاهده می گردد برای پیشگیری از حرارت به داخل و بالعکس.
بخش هشتم دوره صفوی: در این دوره شاهد تعمیرات وتزئینات ایوان ها هستیم همچون کاشی کاری، کتیبه ها و…..هستیم.
بخش نهم دوره قاجار: در این دوره به علت نابسامانی هایی که در سطوح مختلف وجود داشت بنای مهمی ساخته نشد فقط می توان اظهار داشت که اقدامات مرمتی صورت گرفت همچون در سردر اصلی مسجد (البته این سردرتا به امروز سردر اصلی بشمار می رود گفته شده است که در فکر تغییر سر در اصلی مسجد هستند )که یکی از ورودی های مسجد بشمار می رود در اصل ورودی شرقی که مرمت های آن به دوره فتحعلی شاه قاجار مربوط می گردد از دیگر اقدامات تولید سکوی برای برگزاری نماز مغرب وعشا در فصل تابستان ومرمت مقبره مجلسی از اقدامات مرمتی این دوره بشمار می رود مسجد جامع غیر از این ادوار تاریخی دارای دوره های دیگری است که امید است روزی فرا رسدکه برای بازدید عموم باز شود همچون دوره اشرف افغان وزندیه؛ ناگفته نماند که در دوره پهلوی اقدامات بازخوانی کتیبه ها وعملیات دیرینه شناسی انجام گرفته است.