به گزارش آبنما کار شب یلدای ۸ هزار ساله ایرانی شبی است با طلوع خورشید و زایش مهر، شب و تاریکی شکست می خورند و روشنایی بر آن پیروز می شود؛ به قول مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران تفاوت شب یلدا با شب های قبل و بعد خود هم کمتر از یک دقیقه بوده و معنای طولانی بودن شب در همین زمان کوتاه نهفته است.
مهندس مسعود عتیقی در گفت و گو با ایسنا اظهار داشت: همیشه با نزدیک شدن به رویدادهای مختلف در طول سال گفت وگوهایی شکل می گیرد که شاید گاهی تکراری باشد، اما ضمن نو بودن برای قسمتی از جامعه که قبلا به آن رخداد توجهی نشان نداده، برای دیگر افراد نیز تلنگری است تا باتوجه به ماهیت اصلی هر واقعه، قدری به پیام و مفهوم و یا مفاهیم عمیق آن بپردازند.
وی یکی از این رویدادها را یلدای باستانی ایرانیان دانست و اظهار نمود: برای گرامیداشت این رویداد ضمن آنکه آداب و رسومی از گذشته های دور در کشورمان و بعضی از کشورهای همسایه مرسوم بوده، اما با نگاهی به دقت های محاسباتی نیاکان پاکمان، خوب است به خاصیت های نجومی چنین مناسبتی نیز دقت کنیم.
عتیقی، “یلدا” را واژه ای سریانی به مفهوم “زایش” دانست و اشاره کرد: این واژه اشاره به طلوع مهر تابان بعد از یک شب طولانی دارد و گویا در باور ایرانیان باستان، یلدا نقطه آغاز خلقت بوده است و بعد از یک شب طولانی و تاریک، با طلوع خورشید و زایش مهر، شب و تاریکی شکست می خورند و روشنایی بر آن پیروز می شود و نکته جالب آنست که اندیشمندان ایرانی از گذشته های دور به تفاوت اندک این شب نسبت به شب های قبل و بعد آن و یا دیگر شب های سال آگاهی داشته اند.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران “یلدا” را میراث و شاهکار محاسباتی گذشتگان این سرزمین عالم پرور توصیف کرد و تصریح کرد: این محاسبات نشان میدهد که اندیشمندان آن روزگار به توانایی و سنجش دقیق طول شبانه روز رسیده بودند، آن هم در زمانی که وسایل اندازه گیری به دقت های امروزی هیچ گاه وجود نداشته است!
بگفته وی برمبنای بعضی از متون، از حدود ۸ هزار سال قبل تا حالا آیین یلدا در ایران رواج داشته است و به صورتی می توان گفت بعضی از جشن های مسیحیان نیز با این آیین بی ارتباط نیست.
عتیقی با تاکید بر اینکه “یلدا” و مناسبت های این چنینی فقط بهانه ای برای یادآوری آیین های کهن کشور است تا از این طریق ضمن یادآوری اهمیت همنشینی، همدلی و شاد بودن به هر بهانه، به ما یادآور شود که تنهایی امروزه حتی در جهان غرب نیز دیگر الگوی رایجی نیست.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران با اعلان اینکه فارس زبانان از روزگاران گذشته در شب چله گردهم می آمدند تا ضمن شب زنده داری، با گفت وگوی صمیمانه، کتابخوانی و همچون شاهنامه خوانی و تفال به دیوان حضرت حافظ، فرصتی فراهم آورند تا کوچکترها از تجارب بزرگترها بهره مند شوند و با رسم و رسوم ملی ایرانیان آشنا گردند.
ما و یلدا و کرونا
وی افزود: امسال نیز با وجود ویروس کووید-۱۹ و بحران کرونا، هر چند ما نیز دورهمی های خانوادگی را سفارش نمی‎کنیم، ولی فرصت کتابخوانی و مطالعه چه در فضای مجازی و چه آشنایی با آثار فاخر ایرانی، با توجه به این بیماری بیش از پیش فراهم گشته است، ضمن آنکه دیدارهای مجازی خانوادگی نیز با تکنولوژی جدید بشری بخوبی امکان پذیر است.
وی اشاره کرد: اگر در گذشته به جامعه سفارش به برگزاری گردهمایی های یلدایی می کردیم، ولی چه خوب است مردم عزیزمان برای کنترل این پاندمی، در این سال به فضای مجازی و کتب و آثار اندیشمندان ایرانی بیش از پیش روی بیاورند.
عتیقی با اعلان اینکه در گذشته در اینگونه مناسبت ها، بزرگترها داستان های تلخ و شیرین و تجارب خودرا برای کوچکترها نقل می کردند و فرصتی برای کودکان، نوجوانان و جوانان فراهم می شد تا بجای کسب تجربه های تلخ، از این داستان ها درس گرفته و بر تجارب خود نیز بیفزایند.
بگفته وی مناسبت یلدا در سال ۱۳۸۷ خورشیدی در لیست آثار ملی کشور به ثبت رسید و همه ساله ابراز امیدواری می نماییم که به همت مسئولان میراث فرهنگی کشور، این مناسبت به ثبت جهانی نیز برسد.
جزئیاتی که درباره شب یلدا باید بدانیم
این محقق حوزه نجوم آماتوری، به آغاز شب یلدا در کشور اشاره نمود و توضیح داد: ساعت ۱۶ و ۵۴ دقیقه روز یکشنبه ۳۰ آذر ماه جاری لحظه غروب خورشید و ساعت ۷ و ۱۰ دقیقه بامدادان دوشنبه اول دی ماه زمان طلوع خورشید و با تفاضل این دو ساعت، به ۱۴ ساعت و ۱۶ دقیقه، بعنوان طول شب یلدا در شهر تهران بعنوان پایتخت کشور می رسیم.
وی افزود: نکته ظریفی که اینجا مطرح است، آنست که لحظه رسیدن خورشید به نقطه انقلاب زمستانی، ساعتی از شبانه روز و بین روزهای ۳۰ آذر تا اول دی است، ولی باتوجه به ساعت ۱۳ و ۳۳ دقیقه (به وقت ایران) که لحظه رسیدن خورشید به انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی زمین است، چه بسا طول شب در شب در اول دی و شب بعد از آن حدودا با هم مساوی و تفاوت آنها در حد چندین ثانیه باشد.
عتیقی اشاره کرد: همیشه یادآور شده ایم که تفاوت شب یلدا با شب های قبل و بعد نیز کمتر از یک دقیقه بوده و معنای طولانی بودن این شب، در همین زمان کوتاه نهفته است.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران افزود: از آنجایی که در استوای زمین طول روز و شب با هم برابر است و بر این اساس شاهد تغییر فصول در ناحیه استوایی نیستیم، هر چه به عرض های جغرافیایی طرفین استوایی برویم، مدت زمان تفاوت طول روز و شب نیز بیشتر و بیشتر خواهد شد، به شکلی که به طور مثال شهر چابهار در جنوب شرق کشور، با مختصات ۲۵ درجه و ۱۷ دقیقه و ۳۳.۹ ثانیه عرض شمالی و ۶۰ درجه و ۳۸ دقیقه و ۵۷.۶ ثانیه طول شرقی، کوتاه ترین شب یلدا را پیش رو داشته و طول شب یلدا امسال برای مردمان صمیمی آن دیار ۱۳ ساعت و ۲۶ دقیقه است.
وی اظهار نمود: این در حالیست که در شمال غرب کشورمان، در منطقه پارس آباد، با عرض جغرافیایی ۳۹ درجه و ۳۸ دقیقه و ۲۰.۸ ثانیه و طول جغرافیایی ۴۷ درجه و ۵۴ دقیقه و ۴۳.۹ ثانیه، طول شب یلدا ۱۴ ساعت و ۳۹ دقیقه و بیش از یک ساعت بیشتر از طول این شب در چابهار است.
عتیقی تصریح کرد: بدیهی است غروب خورشید در چابهار در ۳۰ آذر ساعت ۱۶ و ۴۲ دقیقه (زودتر از تهران) و زمان طلوع خورشید در بامدادان اول دی، ساعت ۶ و ۹ دقیقه بامداد (باز هم زودتر از زمان طلوع در تهران) است.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران با اعلان اینکه برای محاسبه طول روز و شب با کسر مدت زمان طول روز از عدد ۲۴، به طول شب خواهیم رسید که فاصله طلوع آفتاب تا طلوع خورشید است و افزود: این در حالیست که غروب آفتاب در پارس آباد ۱۶ و ۵۷ دقیقه (نزدیک به زمان غروب در تهران) و طلوع خورشید در بامدادان اول دی در پارس آباد ۷ و ۳۶ دقیقه بامداد است.
وی اضافه است: چه خوب است اهل تحقیق به محور فرضی گردش زمین به گرد خود و میزان کجی و یا انحراف آن نسبت به محور عمود که ۲۳.۵ درجه است، توجه داشته باشند؛ چونکه این میزان کجی محوری، عامل تغییر فصول و تفاوت در نورگیری نقاط مختلف بر روی نیمکره شمالی و جنوبی زمین در فصول مختلف سال است.
عتیقی اظهار نمود: از طرف دیگر با وجود آنکه مهر تابان در مرکز منظومه خورشیدی ثابت است، ولی باتوجه به حرکت زمین، همیشه شاهد جابه جایی ظاهری خورشید در طول یک سال هستیم و بر این اساس دایره بزرگ مسیر ظاهری خورشید بر کره آسمان را “دایره البروج” نامیده و این دایره بزرگ با دایره بزرگ استوای آسمان که از امتداد کمربند استوایی زمین و ترسیم آن بر روی کره آسمان حاصل شده است، ۲۳.۵ درجه زاویه دارد؛ دایره البروج نیز در دو نقطه استوای آسمان را قطع کرده که به این دو نقطه “اعتدالین” گفته می شود و طول شب و روز در آنجا با هم برابر است.

کره آسمان و وضعیت دایره البروج نسبت به استوای آسمان
وی این دو نقطه را یکی اعتدال بهاری و آغاز نوروز ایرانی و دیگری را اعتدال پاییزی و اول مهر دانست و اظهار داشت: در دو سوی نقطه اعتدال، دو نقطه دیگر وجود دارد که بیشترین کشیدگی زاویه ای را بین استوای آسمان و دایره البروج به وجود آورده است، به این دو نقطه انقلابین گفته می شود که یکی انقلاب تابستانی و دیگری انقلاب زمستانی است.
عتیقی اشاره کرد: در زمانی که خورشید به نقطه انقلاب زمستانی برای ساکنان نیمکره شمالی زمین می رسد، درست لحظه انقلاب تابستانی برای ساکنان نیمکره جنوبی زمین قرار دارد و در آن نیمکره (جنوبی) تابستان شروع می شود.
زمانی که شب و روز با هم برابر می شوند
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران، اضافه کرد: اگر به نقطه اعتدال پاییزی دقت کنیم، در اول مهر طول روز و شب با هم برابر بوده و به مرور با گذشت روزهای فصل پاییز از طول روز کاسته شده و به طول شب افزوده می شود، به نحوی که با رسیدن به نقطه انقلاب زمستانی و شب یلدا، طولانی ترین شب و به دنبال شبی بلند، کوتاه ترین روز را شاهد خواهیم بود.
وی تصریح کرد: علاقه مندان دقت داشته باشند که حدود کمتر از ۲ هفته پیش از یلدا، زودترین غروب خورشید رخ می دهد و حدودا کمتر از ۲ هفته پس از شروع زمستان، دیرترین طلوع خورشید را شاهد خواهیم بود، ولی این مساله به مفهوم این نیست که شب یلدا طولانی ترین شب سال نباشد.

عتیقی افزود: برای اینکه همانگونه که مشاهده شد، هر دو مولفه زمان طلوع و غروب خورشید برای اندازه گیری طول یک شب نیاز است.
طول شب یلدای ایرانی در کشورهای مختلف
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران با اشاره به طول شب یلدا در کشورهای مختلف، اظهار داشت: طول شب یلدا در کشور ایسلند نزدیک به ۲۰ ساعت و در کشورهای اسکاندیناوی حدود ۱۸ ساعت است.
وی افزود: طول شب یلدا به طور نمونه برای کشورهای آلمان و انگلستان در اروپا بیش از ۱۶ ساعت بوده و کشور روسیه نیز باتوجه به پهناوری، در بخش هایی از آن طول شب یلدا حدود ۱۷ ساعت است.