آبنما کار: وقتی یونسکو به ثبت «دانش سنتی دریانوردی ایرانی ها» رضایت داد و آنرا در لیست «میراث در خطر و نیازمند پاسدارانه فوری» جهانی اش کرد، یکی دوبار متولیان میراث فرهنگی کشور گزارش هایی از انجام اقدامات پاسدارانه برای حفاظتش به یونسکو فرستادند و حتی برخی پژوهشگران از انجام پژوهش های بیشتر روی آن حرف زدند به حدی که بادبان هایش را احیا کنند. اما چه کسی خبر داشت که مدتی بعد دستور حذف آن صادر می شود؟!
به گزارش آبنما کار به نقل از ایسنا، سوم آذر ۱۳۹۰ خبر رسید ششمین دوره اجلاس کمیته میراث ناملموس جهانی در شهر بالی اندونزی، علاوه بر مُهرِ تاییدش که برای ثبت جهانی هنر «نقالی» روی پرونده ایران زده، «دانش سنتی لنج سازی و دریانوردی ایرانیان در خلیج فارس» را نیز در لیست میراث معنوی یونسکو ثبت کرده است؛ ثبتی که متولیان میراثی معتقد بودند «با این اقدام بار دیگر ایران توانسته نام «خلیج فارس» را در یک کنوانسیون بین المللی ثبت کند».
چهار سال بعد یعنی ۲۸ خرداد ۱۳۹۴ معاون میراث فرهنگی سازمانِ وقت و وزارتخانه کنونی از تصویبِ ایجاد پایگاه موضوعی و پژوهشی «مهارت و فناوری ساخت لنج در خلیج فارس» در سه استان خوزستان، بوشهر و هرمزگان (که سازنده لنج هستند) آگاهی داد و اعلام نمود که استان هرمزگان پذیرفته تا در جزیره قشم و در مجموعه لافت کارگاه «آموزش و ترویج مهارت لنج سازی» برگزار کند. حتی قرار شد استان بوشهر نیز موزه ای برای توسعه مهارت های لنج سازی بوجود آورد و بوشهر و خوزستان زیرنظر هرمزگان دراین زمینه فعالیت خودرا ادامه دهند.
از سوی دیگر تاکید شد تا سازمان کشتی رانی، سازمان بنادر و مناطق آزاد اطلاعات به دست آمده و اقداماتی را که تا سال ۱۳۹۴ دراین زمینه انجام شده بود به صورت گزارش های دوره ای به یونسکو ارسال نماید و مرکز میراث ناملموس نیز متعهد شد کارگاهی در روز ملی دریانوردی دراین زمینه در مهر همان پنج سال قبل برگزار کند.
تا سرانجام شش ماه بعد در ۲۸ آذر ۱۳۹۴ بود که فرهاد نظری – مدیرکل وقت دفتر ثبت آثار تاریخی – اعلام نمود که برای اولین بار اقدامات مربوط به پاسداشت آن برای ادامه حیات و ترویجش در کشور به یونسکو ارسال شده است.
اما پس از گذشت ۹ سال از شروع ماجرا، ناگهان ورق برگشت. بیش از یک ماه قبل در ۲۳ آذر هیات وزیران «برنامه جایگزینی شناورهای سنتی تجاری با ظرفیت کمتر از ۵۰ تن (لنج تجاری) را با هدف حذف ابزار قاچاق کالا از دریا، انتقال کارهای غیررسمی به رسمی و تجاری، رونق کارهای کشتی سازی داخلی و خدمات تعمیر و نگهداری آنها و نیز افزایش ایمنی دریایی» به تصویب رساند.
مصوبه ای که بنظر می رسد به تنها چیزی که فکر نکرده – آن قدر که بی محابا درباره اش حکم قطعی داده اند – یا شاید هم اصلا در جریانش نبوده اند ثبت جهانی همان شناورهای سنتی است که به حذف شان دستور دادند؛ دستوری که پنج سال برای امحای باقی مانده هایش زمان گذاشته اند.
نکته جالب توجه تر از هر کدام از این اتفاقات، ان جاست که نخست دستور امحا را دادند و دو روز بعد میراث فرهنگیِ غافل از همه جا، از اقدامات پاسدارانه اش در یونسکو دفاع کرد!
حالا اگر این اتفاق به صورت صددرصدی نهایی شود و کسی بر لغوش تاکید نکند، احتمال تدریجی حذف این پرونده از فهرست یونسکو نیز وجود دارد؛ دانشی سنتی و بومی و مهم در طول تاریخ که بواسطه همین برنامه ریزی ها اصلا از ابتدا بعنوان اثری که باید از آن پاسداری کرد، مُهر جهانی شدن خورد تا بالاخره در دولت کنونی تصویبش کردند. هر چند برخی خبرها از نبود وزیر میراث فرهنگی در آن جلسه حرف می زنند، آن هم در شرایطی که تصویب چنین مصوبه ای اساسا نیازمند تایید یا رد وزیر میراث است که اگر این نیاز (حضور صددرصدی نماینده ای از وزارتخانه میراث فرهنگی در زمان گرفتن چنین تصمیمی) احساس نمی شد، اصلا به چه دلیلی سازمان میراث فرهنگی را در قالب یک وزارتخانه بزرگ ترش کردند؟

اجرایی شدن این مصوبه تاسف نگاه های فرهنگی را به دنبال دارد
شبان میرشکرایی – عضو پژوهشگر میراث فرهنگی و مسول بخش میراث ناملموس ایکوم – اجرائی شدن این مصوبه را درست مانند دیگر کارشناسان و پژوهشگران میراث فرهنگی و میراث معنوی در مقابل حفاظت از این دانش سنتی و بومی می داند.
او در گفت و گو با ایسنا می گوید: اخباری که از مصوبه هیات وزیران پخش شده، مربوط به از مدار خارج کردن لنج های فرسوده است که اساسا شامل لنج های قدیمی بادبانی نیز می شود، لنج هایی که سال ۲۰۱۱ در لیست میراث جهانی ثبت کردیم، هم ساخت لنج هم دانش دریانوردی هر دو موضوع در یک پرونده در لیست آثار جهانی و به نام ایران و در زمره پرونده های میراث در خطر ثبت گردید.
او با اشاره به این که در سال قبل از جانب میراث فرهنگی و نهادهای مردمی کارهایی انجام شد تا این مساله مردمی تر شده و دانش آن به نسل های بعدی نیز انتقال پیدا کند، ادامه می دهد: برمبنای همه آیتم هایی که مربوط به پاسداری و ترویج این اثر بوده، سعی شده تا حد امکان به آن رسیدگی شود، اما در تمام این مدت یکی از دغدغه ها بحث هایی بوده که از طرف سازمان بنادر مطرح شده و دوستان دیگری که شاید منافعی را در این مساله می دیدند موجب این تصمیم گیری ها شده اند.
میرشکرایی به برخی شنیده ها نیز اشاره می کند که برخی افراد قصد دارند تا در صورت اجرائی شدن این مصوبه و پایین آمدن قیمت لنج های قدیمی، آنها را خریداری نموده و استفاده های دیگری داشته باشند، که در صورت اجرائی شدن آن موجب تاسف افرادی است که به این اتفاق نگاه فرهنگی دارند.
این پژوهشگر با این وجود بیان می کند که باتوجه به جهانی شدن «دانش سنتی لنج سازی و دریانوردی ایرانیان در خلیج فارس» به نام ایران، دولت و مردم کشورمان موظف می باشند تا در راه بازسازی این اثر تلاش کنند، اما پیش آمدن چنین مصوبه ای، باعثِ زیر سوال رفتن هر نوع اقدامی در گذشته و آینده مربوط به این دانش می شود.
او با تاکید بر این که تصویب چنین مصوبه ای وحی منزل نیست و حتی قابلیت رسیدگی و اصلاح دارد، همانطور که معاونت میراث فرهنگی و دفتر ثبت پیگیر این مساله هستند، اظهار می کند: ایران بطور دائم گزارش عملکرد خود از اقدامات پاسدارانه اش را هر چهار سال از پس از ثبت جهانی این دانش به یونسکو فرستاده تا نشان دهد که در این سال ها برای پاسداری و ترویج این اثر که در لیست میراث در خطر بوده، تلاش نموده است.
او با اشاره به آخرین گزارش پاسدارانه ایران برای حفاظت از «دانش سنتی لنج سازی و دریانوردی ایرانیان در خلیج فارس» که کمتر از یک ماه قبل به یونسکو ارائه شده و مورد تایید کارشناسان یونسکو قرار گرفته است، می گوید: همه این ها برای ما یک افتخار است، وقتی ایران در جامعه بین المللی بعنوان کشوری مطرح می شود که از آثار ناملموس خود حراست می کند و وزارت و معاونت میراث و دفتر ثبت و گروه ناملموس و همه تلاش می کنند، اما در مدت زمان کمتر از دو هفته، چنین مصوبه ای بیرون می آید!
مسئول بخش میراث ناملموس ایکوم ایران با اشاره به اینکه برای هر فرد فرهنگی این مساله جای سوال است که این مصوبه چطور می تواند شکل بگیرد و چه ناآگاهی ای وجود دارد که اصلا این اتفاق رخ می دهد، تاکید می کند: درخواست همه متولیان فرهنگی کشور است که اگر هم بهر دلیلی این اتفاق افتاده باید روی آن یک بازبینی و تلاش شود تا این مساله رفع و رجوع شود وگرنه این یک تناقص در عملکرد ما و جامعه بین المللی است.
میرشکرایی می گوید: از یک طرف ما نشان می دهیم که در حال تلاش هستیم تا این اثر حفظ شود و از طرف دیگر چنین مصوبه ای بیرون می آید، پس در این شرایط عاقبت این اثر جهانی شده و این دانش سنتی و بومی کشورمان به کجا می رسد؟ باید برای آن فکری نماییم.

اول دستور امحای دانش بومی ایرانی ها، بعد ارائه گزارش پاسدارانه
این صحبت ها و این خبر در حالی مطرح شده، که دو روز روز پس از انتشار این خبر، یعنی در ۲۴ آذر امسال و در پانزدهمین اجلاس مجازی کمیته بین الدول میراث فرهنگی ناملموس به میزبانی جامائیکا، متولیان میراث فرهنگی کشورمان اقدامات پاسدارانه «مهارت سنتی ساخت لنج ایرانی و دریانوردی با آن در خلیج فارس» را به یونسکو ارائه کردند که مورد تأیید اعضای پانزدهمین اجلاس مجازی کمیته بین الدول میراث فرهنگی ناملموس قرار گرفت.
قدم بعدی متولیان وزارتخانه میراث فرهنگی در مقابل این مصوبه برای حفاظت از باقی ماندن این دانش سنتی و بومی یکی از مهم ترین اقدامات پاسدارانه در باقی ماندن و ترویج این دانش بومی برای ارائه به یونسکو در چهار سال آینده خواهد بود.
می گویند پیشینه لنج سازی در ایران به دوره افشارها برمی گردد؛ ایرانیان با لنج راهی سفرهای طولانی می شدند، مثلا از خلیج فارس عازم مناطق دوردست هند، چین و آفریقا می شدند. ساخت لنج های رایج در خلیج فارس را بر پایه قایق های بادبانی می دانند. دانش ‫های سنتی در رابطه با دریانوردی و لنج سازی چوبی را در گروه های ادبیات شفاهی، برگزاری جشن ها، تکنیک های دریانوردی و جهت یابی، اصطلاحات و پیش بینی وضع هوا تقسیم کرده اند که نسل به نسل به ساکنان حوزه خلیج فارس منتقل شده است. دانش جهت یابی و هدایت لنج به صورت سنتی از پدر به پسر منتقل شده است، به صورتی که دریانوردان ایرانی بوسیله جایگاه خورشید، ماه و ستاره ها مکان یابی می کنند. آنها همین طور از زمان های گذشته، با بهره گیری از فرمول های مخصوص می توانستند طول و عرض جغرافیایی و عمق آب را نیز محاسبه کنند. علاوه بر این دریانوردان با بهره گیری از انواع باد، که هر یک نام ویژه خودرا دارد می توانند رنگ آب، ارتفاع امواج و وضعیت آب و هوا را پیش بینی کنند. ملوانان هنگام کار کردن آهنگ های مشخصی می خوانند که موسیقی و ریتم خاص خودرا دارد که آن هم یک جزء جدانشدنی از دریانوردی در خلیج فارس و ادبیات شفاهی ساکنان منطقه است.
حالا لنج های ایرانی که به صورت سنتی و دستی ساخته می شوند برای سفرهای دریایی، تجارت، ماهیگیری و صید مروارید مورد استفاده ساکنان ساحل شمالی خلیج قرار می گیرند. این در حالیست که ساکنان خلیج فارس برای ساختن لنج از چوب های مقاوم در مقابل رطوبت نظیر چوب درخت کنار، گل ابریشم و کاکتوس استفاده می نمایند که بیش از ۵۰ سال دوام می آورد و عمر تعدادی از آنها به ۱۰۰ سال هم می رسد.

منبع: آبنما کار