هنرهای تجسمی در سالی که گذشت، علاوه بر تاثیرات سال کرونازده 1399، دستخوش حاشیه هایی بود که به تعدادی از با اهمیت ترین آنها می پردازیم.

خبرگزاری مهر – گروه هنر- آزاده فضلی: در سال ۹۹ به سبب وضعیت ناشی از پاندمی کووید ۱۹، همه اقشار و اصناف تحت تأثیر قرار گرفتند و در این میان هنرمندان هنرهای تجسمی نیز از این قاعده مستثنی نبودند. البته هنرمندان هنرهای تجسمی نیز همچون دیگر هنرمندان کوشیدند و بر خود احساس وظیفه کردند برای سختی های بسیاری که مردم در این وضعیت متحمل می شوند، چاره برون رفت روحی بیندیشند و با خلق آثاری در رابطه با این بیماری منحوس، همسو با مردم به مبارزه با آن پرداختند.
شاید بتوان هنرمندان فعال در هنرهای تجسمی را هنرمندان واکنش های لحظه ای دانست، چونکه نسبت به وقایع به سرعت دست به کار می شوند و واکنش نشان می دهند؛ همچنان که سال قبل نیز شاهد فعالیت این هنرمندان در سختی های مردم همچون سیل و زلزله بودیم، سال ۹۹ نیز از قافله عقب نماندند و نقاشی، پوستر، طرح های گرافیکی و کارتون های بسیاری را با موضوع کرونا خلق کردند.
یکی از با اهمیت ترین این رویدادها که در فروردین ماه ۹۹ کلید خورد، مسابقه کارتون و کاریکاتور «ما کرونا را شکست می دهیم» بود که با همراهی مرد جشنواره های کاریکاتور ایران یعنی سیدمسعود شجاعی طباطبایی به سرانجام رسید. در این میان، جشنواره ها و مسابقات عکاسی که عموماً مردم را تشویق به ماندن در خانه و قرنطینه می کردند، آغاز به فعالیت کردند. همین طور نقاشان و طراحان گرافیک نیز دست به کار شدند و طرح ها و نقش های خلق شده نیز حاکی از همراهی آنها با همه اقشار جامعه در مقابله با کرونا بود.
در گزارش پیش رو در قالب ۵ روایت مروری بر با اهمیت ترین رویدادها و اتفاقات هنرهای تجسمی در سالی که گذشت، خواهیم داشت.

روایت اول؛ بازگشایی موزه هنرهای معاصر و حاشیه ای که بر متن چربید!
موزه هنرهای معاصر تهران بعد از بازسازی و مرمت نزدیک به ۳ سال، بالاخره در روز ۹ بهمن ماه ۹۹ بازگشایی مجدد شد. قبل از بازگشایی مجدد موزه، دو نشست خبری تحت عنوان «اعلام جزئیاتی از بازسازی و طراحی هویت بصری موزه هنرهای معاصر تهران» و «بازگشایی موزه هنرهای معاصر تهران» برگزار شد؛ بعد از نشست خبری که در آن جزئیاتی از طراحی هویت بصری موزه هنرهای معاصر تهران مطرح شده بود، غائله ای درباره نشان قدیمی موزه به راه افتاد که در نهایت نیز به سبب این حواشی و غائله ای که اقشار مختلف را درگیر کرده بود، نشان قدیمی موزه در شروع به کار جدید موزه، استفاده شد.
اما نکته ای که در ادامه نگارنده به آن اشاره می کند درباره سیستم اطفای حریق موزه و خصوصاً گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران است؛ در هیاهوی تغییر یا عدم تغییر نشان قدیمی موزه هنرهای معاصر تهران که در قالب هویت بصری جدید از طرف مسئولان ارشاد و موزه مطرح شده بود، آنچنان حاشیه داغی پدید آمد که کسی چندان به جزئیات بهینه سازی یا مکانیزه کردن سیستم اطفای حریق نپرداخت که اتفاقاً بهانه اصلی تعطیلی و بازسازی موزه بود. در آخر کار بازسازی نیز اعلام گردید تنها یک سیستم هشدار حریق در گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران نصب شده است و کماکان همان سیستم اطفای حریق قدیمی در آنجا به کار گرفته می شود.
نکته عجیب آن که بگفته احسان آقایی رئیس موزه هنرهای معاصر تهران، برای نصب سیستم اطفای حریق جدید، تنها ۸ میلیارد تومان نیاز بوده که به سبب نداشتن این مبلغ، نتوانستند آنرا نصب کنند! این در حالیست که گنجینه غنی موزه هنرهای معاصر تهران که تنها یکی از آثارش میلیاردها تومان می ارزد، کماکان در معرض خطر حریق قرار دارد.

روایت دوم؛ برگزاری بینال سرامیک و مجسمه بعد از سال ها تعطیلی
از اتفاقات مهم سال ۹۹، می توان به برگزاری ۲ بینال یا دوسالانه ملی سرامیک و مجسمه سازی تهران اشاره نمود که هر دو بعد از سال ها تعطیلی، شروع به کار کردند که نویدبخش رویدادهای خوبی برای این دو رشته هنرهای تجسمی و هنرمندان آنها بود. در حقیقت برگزار نشدن دوسالانه های هنری، به صورتی می تواند آسیبی به هنرمندان آن رشته وارد کند چونکه در این دوسالانه ها است که هنرمندان رشد و ارتقا می یابند و می توانند بهتر و بیشتر با حضور مخاطبان دیده شوند. سال کرونائی ۹۹ اما در این راه کمی وقفه انداخت ولی به هر حال تصمیم مدیران برای برگزاری این دوسالانه ها، تصمیم جدی و مثبتی تلقی می شود.

قرار بود هشتمین دوسالانه مجسمه سازی تهران اسفند ۹۸ و فروردین ۹۹ اجرا شود اما به سبب حواشی به وجود آمده برای این دوسالانه و استعفای دبیر به دنبال حواشی سال ۹۸، کارها برای شورای سیاستگذاری این دوسالانه سخت شد. شورای سیاستگذاری تصمیم گرفت بجای دبیر، شورای دبیرانی متشکل از اعضای شورای سیاستگذاری این دوسالانه را برای بهتر پیش رفتن کارها، به خدمت گیرد اما باز هم اتفاقی دیگر این بینال را دستخوش تغییری دیگر کرد.
باغ کتاب تهران که قرار بود محل برگزاری بینال مجسمه سازی شود، به سبب به تعویق افتادن برگزاری دوسالانه یا دلیلهای دیگری که ذکر نشد، به قول خود برای میزبانی این بینال عمل نکرد و شورای سیاستگذاری بینال تصمیم گرفتند تالار وحدت و محوطه بیرونی این مرکز فرهنگی که اتفاقاً به پیاده راه فرهنگی تبدیل گشته بود، برای میزبانی دوسالانه انتخاب کنند.
این انتخاب سبب شد برخی از آثار حجمی هنرمندان در فاصله نامناسبی از یکدیگر قرار بگیرند که از این منظر برای هنرمند حائز اهمیت بود ولی از طرفی، انتخاب تالار وحدت بعنوان مرکز فرهنگی هنری که روزانه شاهد حضور تعداد خیلی از هنرمندان و مردم است و با موقعیتی که در شهر دارد، جالب توجه بود.

روایت سوم؛ روایت حواشی حراج های هنری در «آقازاده» و حراجی که باز هم حاشیه آفرید!
ابتدای تیرماه ۹۹ بود که نخستین قسمت از سریال شبکه نمایش خانگی «آقازاده» پخش گردید و آش شله قلمکار حراج تهران را که بارها حاشیه ساز شده بود، هم زد و نام این حراج را باردیگر بر سر زبان ها انداخت.
ماجرا از این قرار بود که نخستین قسمت از مجموعه شبکه خانگی «آقازاده» محصول سازمان رسانه ای «اوج» با طراحی، نویسندگی و تهیه کنندگی حامد عنقا که خود از علاقمندان به هنرهای تجسمی است و حضوری مداوم در حراج تهران دارد و اتفاقاً گنجینه و کلکسیونی شخصی و خانوادگی از آثار هنرهای تجسمی دارد، در حالی ارائه شد که یکی از سوژه های محوری آن، سودجویی از نام سهراب سپهری هنرمند پرآوازه و معتبر ایرانی در قالب یک سوءاستفاده کلان مالی در سایه برگزاری یک حراج هنری بود.
سوژه ای که خیلی زود بعد از توزیع این قسمت از سریال مورد توجه محافل رسانه ای هم قرار گرفت. بیان این مساله در یک سریال، این احتمال را قوی می کرد که این سریال قصد روشن کردن موضوع پول شویی در حراج تهران را دارد، چونکه «حراج تهران» و حرف و حدیث ها و پشت پرده های پیرامون آن، بعنوان خبرسازترین رویداد حوزه تجسمی در سالهای اخیر است.

اما در نیمه دوم سال ۹۹، زمانی که سیزدهمین حراج تهران در دی ماه برگزار شد، حاشیه ای جدید به حاشیه های این حراجی اضافه شد؛ چکش خوردن یکی از آثار آیدین آغداشلو با رقمی بیش از ۱۲ میلیارد تومان، چنان حاشیه ای به پا کرد که تأثیرات آن هنوز هم ادامه دارد. نام آیدین آغداشلو در ماه های اخیر بواسطه حاشیه های در رابطه با طرح اتهاماتی از طرف برخی شاگردان و اطرافیانش خبرساز شده بود؛ فروش غیرمنتظره اثری از او با رقمی نزدیک به ۱۰ برابر برآورد اولیه و اینکه معمولاً آثار او با رنج قیمتی ۳۰۰ میلیون تا حدود ۲ میلیارد تومان به فروش می رسند، احتمالاً بی ارتباط با حواشی اخیر نبود.
نکته قابل تأمل دیگر در ارتباط با حراج تهران این است که یکی از دلیلهای تصویب قانون ستاندن مالیات از هنرمندان با درآمد بیش از ۲۰۰ میلیون تومان توسط مجلس شورای اسلامی در آخر سال ۱۳۹۹، این رویداد بود که بنظر می رسد خود، از تیررس قوانین مالیاتی جدید، به دور مانده است.
روایت چهارم؛ بزنگاه هایی که به فرصت تبدیل شد
یکی از رویکردهای مهم و حائز اهمیت حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، در واکنش بموقع هنری نسبت به بزنگاه ها و وقایع است که اتفاقاً این مساله در بحث هنرهای تجسمی بسیار پررنگ تر از بقیه رشته ها است. بعنوان مثال، زمانی که دنیا درگیر ویروس منحوس کووید ۱۹ شد و امید باید جای ناامیدی را می گرفت، مدیران و هنرمندانی بودند که پای کار آمدند تا با طرح ها و آفریده هایشان روحیه های مردم و کادر درمانی را بالا ببرند و مسابقه بین المللی کارتون «ما کرونا را شکست می دهیم» به پیشنهاد مرکز هنرهای تجسمی حوزه هنری، به همت دانشگاه علوم پزشکی شیراز و با همکاری نهادهای مختلفی مانند اداره کل هنرهای تجسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بنیاد فرهنگی روایت فتح اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان فارس و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری اجرا شد. در این مسابقه بین المللی، هنرمندان کاریکاتوریست ۸۸ کشور با ۴۲۰۰ اثر شرکت کردند.

همچنین زمانی که راهپیمایی روز قدس به سبب کرونا برپا نشد، رویدادی با عنوان «بر آستان قدس» انجام شد که مجدالدین معلمی معاون هنری حوزه هنری درباره این رویداد و ایده برگزاری آن به خبرنگار مهر اظهار داشت: امسال وقتی متوجه شدیم راهپیمایی روز قدس برگزار نمی گردد و طبیعتاً چون نمی توانیم نسبت به این روز مهم بی تفاوت باشیم، تصمیم گرفتیم از ظرفیت هنرمندان متعهد و انقلابی برای این روز استفاده نمائیم. با برنامه ریزی صورت گرفته، در سه سطح فعالیت هنری و فرهنگی داشتیم. این رویداد در سه رشته شعر، کلیپ و ویدئو کلیپ و هنرهای تجسمی بود که در بخش سوم از هنرمندان تجسمی کشور درخواست کردیم در صحن قدس حرم رضوی (ع) جمع شوند و به تولید آثار هنری مرتبط اقدام نمایند که به سبب محدودیت ها، ۵۰ هنرمند تجسمی در این رویداد شرکت کردند. همگی آثار خلق شده توسط هنرمندان در رابطه با روز قدس بود البته مسائل روز نیز مورد نظر هنرمندان قرار گرفت. این آثار توسط هنرمندان طی سه روز خلق شد و در رشته های تجسمی شامل نقاشی، پوستر، خوشنویسی، تایپوگرافی، کاریکاتور و آثار گرافیکی بودند.

نمونه دیگری از این حرکت های جهادی، نمایشگاه کارتون «نمی توانم نفس بکشم» بود که به دبیری سیدمسعود شجاعی طباطبایی و با نمایش ۷۲ اثر از ۴۵ هنرمند ایرانی و خارجی در گالری عالی حوزه هنری راه اندازی شد. شجاعی طباطبایی درباره این نمایشگاه به مهر اظهار داشت: بحث زیرپا گذاشتن حقوق بشر در آمریکا که از حقوق بشر دم می زنند، مدام اتفاق می افتد و در عمل در کشور خودشان، ناقض حقوق بشر هستند. از هر ۱۰ آمریکایی که به کرونا مبتلا شدند ۷ نفرشان رنگین پوست هستند و این مساله، نشان دهنده ظلم و تبعیضی است که به آنها روا داشته می شود و پس از آن، با اتفاق تلخی که از طرف پلیس رقم خورد، دمل های چرکی بیرون می زند، همچنان که تعدادی از کاریکاتوریست های عرب، عنوان این جریان را «بهار آمریکایی» می نامند. قرار بود عنوان نمایشگاه در ابتدای کار «افول آمریکا» باشد اما باتوجه به فرمایشات مقام معظم رهبری درباره جورج فلوید و تأکیدات ایشان درباره پرداختن به شعار «نمی توانم نفس بکشم»، ما نیز عنوان را به این مساله تغییر دادیم.
مسابقه کارتون، کاریکاتور و پوستر «فلسطین تنها نیست» نیز نمونه ای دیگر از این حرکت های جهادی حوزه هنری برای نمایش مظلومیت مردم فلسطین بود که از زمان توهین نشریه فرانسوی به ساحت پیامبر اسلام (ص) کلید خورد.
روایت پنجم؛ تفاوت برگزاری جشنواره ها و نمایشگاه های دولتی با غیردولتی ها
جشنواره هنرهای تجسمی فجر، جشنواره تجسمی جوانان و جشنواره ‎هایی از این دست که هر ساله برای برگزاری شان بودجه در نظر گرفته می شود، هر سال و طبق برنامه از پیش تعیین شده برگزار می گردند که امسال نیز از این قاعده مستثنی نبود و این دو جشنواره تجسمی همانند سالهای قبل اما با تغییر در روند برگزاری که ناشی از محدودیت های کرونائی بود، برپا شد. البته در این میان و بواسطه مناسبت هایی که در ضمن سال اتفاق افتاد، اداره کل هنرهای تجسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با مشارکت نهادهای دیگر نمایشگاه هایی را نیز برگزار کرد که به آنها نیز بودجه های حمایتی گرفت.

از طرف دیگر، جشنواره ها و نمایشگاه هایی نیز هستند که اتفاقاً جریان سازند و حرف های نو و جدی برای مطرح کردن، دارند. این جشنواره ها و رویدادها که به صورت مستقل برگزار می گردند در عین حال نیازمند حمایت و همراهی برخی ارگان ها هستند اما در بیشتر موارد نسبت به آنها بی توجهی می شود. مسابقات فرهنگی هنری سفره های ایرانی اسلامی که با محوریت عکس، ۱۸ دوره آن برگزار شده است، نمونه ای از این رویدادها است که اتفاقاً در نوع خود سبب تحول در نگاه عکاسان به آئین های ملی و اعتقادی ایرانی شده است، چونکه تا قبل از برگزاری آن، عکاسان به آئین های ملی و مذهبی همچون نوروز و سفره هفت سین، یلدا و سفره یلدا، محرم و سفره های حسینی و رمضان و سفره های افطاری توجهی نداشتند یا کمتر توجه می کردند یا به دیگر ابعاد این مراسم توجه می کردند ولی حالا و بعد از گذشت ۱۸ مسابقه از این سلسله مسابقات که از ۱۲ سال پیش فعالیت جدی خودرا شروع کرد، آرشیوی غنی از آئین های بومی ملی و مذهبی گردآوری شده است و کمتر عکاسی است که چنین آثاری در بین آثار خود نداشته باشد.
نکته مهم دیگر این است که دبیرخانه این مسابقات می توانست بعنوان مرجع و منبعی مورد توجه سازمان ها و نهادهای ذیربط همچون وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شهرداری تهران و سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران قرار گیرد، مورد بی مهری قرار گرفت و در ۸ سال گذشته، نتوانست نمایشگاه و مسابقات خودرا آن چنان که باید برگزار کند. اما بعد از برگزاری سومین مسابقه عکاسی و نقاشی کودک یلدا در سال ۱۳۹۸، در سال ۱۳۹۹ توانست با همکاری رایزنی فرهنگی ایران در فرانسه، یک نمایشگاه مجازی برای آثار منتخب سفره های یلدا در دل اروپا برگزار کند و تصاویر زیبایی از سبک زندگی ایرانیان و یکی از جذاب ترین رسوم آنها را به نمایش بگذارد. همانطور که نمایشگاه مجازی دیگری بطور هزمان در یکی از گالری های مجازی ایرانی به نمایش گذاشت. در عین حال برای نخستین بار و بتازگی نیز نمایشگاهی از آثار منتخب ۵ دوره مسابقه عکاسی از «سفره های هفت سین» در برج آزادی و با حمایت بنیاد رودکی برگزار کرده است که به صورتی در نوع خود بی نظیر است.
شاید این نمونه همچون «جشن تصویر سال» یا جشنواره عکس «دوربین دات نت» یا جشنواره عکس «شید» که جملگی توسط بخش خصوصی، راه اندازی شده اند بتوان از این منظر قابل تأمل دانست چونکه محمدصالح حجت الاسلامی، سیف الله صمدیان، احسان رافتی و روشن نوروزی دبیران این مسابقات سال ها است که بعنوان دبیری ثابت جشنواره هایی بالنده را تأسیس و اجرا کرده اند که هم جریان ساز بوده و هم کمترین مشکلی را با چارچوب قوانین و سیاست های کلان کشور داشته اند که می تواند نشان از اهمیت و لزوم توجه و سپردن امور این چنینی به بخش خصوصی و پرهیز از تصدی گری دولتی داشته باشند.
نکته قابل تأمل دیگر جشنواره های سفره ای ایرانی اسلامی داشتن مالکیت معنوی آنست که شاید بتواند بهانه خوبی برای هم افزایی و ایجاد تمرکز باشد اگر توسط نهادهای دولتی کوچک بزرگ و یا حتی بخش های خصوصی رعایت شود. حقی که اگر نه فقط در این مورد خاص بلکه سایر ایده ها به رسمیت شناخته شود کمترین تأثیرش جلوگیری از موازی کاری و هدر رفت بودجه های خرد و کلان فرهنگی دولتی برای کارهای تکراری در سطح کشور می شود و می توان امیدوار بود که اگر در طول سال ده ها جشنواره و مسابقه عکس برگزار می گردد از تنوع موضوعی قابل توجهی برخوردار باشند و یا به سبب بنیه مالی مناسب دارای کیفیت بالا و سطحی استاندارد باشند.