آبنما کار: خراسان رضوی در تاریخ ایران بناهایی بعنوان مسجد در نقاط مختلف کشور توسط معماران ایرانی تولید شده که هریک زیبایی، شکوه و خصوصیات منحصربه فردی را به معرض نمایش گذاشته اند. مسجد «گوهرشاد» مشهد همچون بناهای به جا مانده از عصر تیموری است که عظمت، قدمت، زیبایی معماری و هنر اسلامی را به نمایش می گذارد.

مسجد گوهرشاد، مشهورترین و عظیم ترین مسجد چهارایوانی ایران است که نتیجه نبوغ و هنر هنرمندان و معماران ایرانی است. این مسجد چنان شهرت پیدا کرده که پروفسور «اوپهام» خاورشناس، عنوان هشتمین بنای زیبای جهان را برای این مسجد به کار برده است.

هرساله زوار و گردشگران زیادی به واسطه قدمت تاریخی و معماری مسجد گوهرشاد از آن دیدار می کنند، البته مجاورت این مسجد با حرم مطهر امام رضا(ع) و زیبایی خیره کننده آن نیز دلیل بر پربازدید بودن این بنا نیز هست.

این مسجد توسط هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخش های حرم رضوی مرتبط بوده که بعنوان وسیع ترین و کهن ترین مسجد در اماکن متبرکه رضوی همیشه محل برگزاری دائمی نماز جماعت است و بازدیدکنندگان جهت استفاده از فضای عرفانی آن در این مسجد باستانی و پر ارزش حضور می یابند.

گوهرشاد تلفیقی از یک صحن، چهار ایوان، یک گنبد فیروزه ای، دو گلدسته و هفت شبستان است که بصورت حجیم سازی با آجرها و مصالح ساختمانی قرن نهم ساخته شده و همانطور که گفته شد یکی از شاهکارهای معماری دنیاست. طاق های گنبدی شکل مسجد و مناره های آن با خاصیت و تزئینات خاص و با استفاده از سبک مقرنس، هم چنین نقوش و خطوط دیوار بر روی زمینه گچی و معرق کاری ممتاز عصر تیموری، جلوه های بی نظیری از هنر ایرانی را در قلب حرم مطهر به معرض نمایش گذاشته است.

دستور ساخت این مسجد در سال ۸۱۸ قمری توسط «بانو گوهرشاد» یکی از بانوان بزرگ و نامور کشور داده شده و روایات حاکی از آن بوده که گوهرشاد به واسطه پاکدامنی و علاقه زیادی که به ائمه اطهار(ع) داشته چنین دستوری ابلاغ کرده است تا بعد از مرگش در جوار امام رضا(ع) به خاک سپرده شود.

«قوام الدین شیرازی» معمار اصلی بنای مسجد بوده که یکی از به نام ترین معماران ایرانی است. در معماری بنای گوهرشاد می توان به خاصیت های زیادی اشاره نمود که یکی از آنها تزئینات گچبری و رنگ های زرد و آبی است که اصلی ترین رنگ های هنر اسلامی به شمار می روند.

از دیگر خاصیت های منحصر به فرد این بنا همین طور می توان به شکل قرینه ایوان های آن اشاره کرد؛ طاق های گنبدی و مناره هایی که سال ها از سبک خاص معماری ایرانی- اسلامی به شمار می رفت و آیات قرآن و احادیثی که در سراسر مسجد با خط ثلث روی کاشی ها حکاکی شده نیز موجب زیبایی صد چندان این مسجد شده است.

همانطور که گفته شد گوهرشاد یکی از عظیم ترین مساجد چهار ایوانی است که ایوان جنوبی «ایوان مقصوره» نام دارد، ایوان شمالی معروف به «ایوان دارالسیاده» است، ایوان شرقی «ایوان اعتکاف» نامیده می شود و ایوان غربی «ایوان شیخ بهاءالدین» نام گذاری شده است.

ایوان مقصوره، بزرگ ترین ایوان مسجد گوهرشاد است که نسبت به دیگر ایوان ها شهرت بیشتری دارد. طول این ایوان حدودا ۳۷ متر و ارتفاعش به ۵ متر می رسد و گنبد مسجد گوهرشاد روی این ایوان ساخته شده و منبر معروف این مسجد که به نام منبر «صاحب الزمان» شناخته می شود نیز در این ایوان قرار گرفته است.

در پیشانی ایوان مقصوره کتیبه تاریخی بایسنقر حک شده و به سال ساخت و معمار مسجد گوهرشاد نیز در این ایوان اشاره شده است. از دیگر خصوصیات جالب توجه این ایوان، می توان به محراب بسیار زیبا و سنگی آن اشاره نمود که در اطراف آن کتبیه هایی با آیات قرآن و کاشی های معرق زیبا تزئین شده است.

پس از ایوان مقصوره ایوان ساده که دقیقا با ایوان مقصوره قرینه ساخته شده مد نظر قرار دارد، این ایوان نیز مانند ایوان مقصوره سرشار از زیبایی هنر اسلامی و به ویژه خوشنویسی است. از جالب ترین خاصیت های این بنا می توان به پیشانی آن اشاره نمود که مزین به صورتی کتبیه بوده که درباره مرمت این بنا در دوره شاه عباس صفوی است.

ایوان غربی مسجد گوهرشاد مشهد هم اکنون با بست شیخ بهاء الدین مرتبط می باشد که به ایوان «آب» نیز شهرت دارد. این ایوان نیز مانند دیگر ایوان های مسجد مزین به سوره هایی از قرآن بوده که با خط بنایی روی آن مرقوم شده است.

ایوان شرقی مسجد گوهرشاد نیز به رواق امام خمینی در صحن حرم متصل است که کاشی های آن مزین به نوشته هایی با خط کوفی معلقی هستند.

یکی از نکات قابل توجه در مجد گوهرشاد «منبر» موجود در ایوان مقصوره ان مسجد است که ارتفاعی هفت متری از سطح زمین داشته و ۱۴ پله دارد. منبر صاحب الزمان اما بیشتر به علت منبت کاری های که دارد شناخته شده است که خود به علت استفاده نشدن از آهن و میخ برای قلم زنی جای شگفتی دارد.

مسجد گوهرشاد اما مانند تمام ابنیه تاریخی و مذهبی کشور نیز از گزند حوادث طبیعی و غیرطبیعی دور نمانده و لطمه های زیادی دیده است که می توان به زمین لرزه سال ۱۰۸۴ اشاره نمود، در این زمین لرزه ایوان مقصوره صدماتی دید که البته مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت.

همچنین همچون مرمت های دیگر مسجد باید به گلوله باران روس ها در سال ۱۳۳۰ هـ. ق اشاره نمود که سبب لطمه دیدن گنبد و ایوان های مسجد شد. بعد از آن در سال ۱۳۳۹ هـ. ق گنبد و ایوان مقصوره و ایوان های شرقی و غربی مسجد مرمت شدند.

البته گنبد ایوان مقصوره در سال ۱۳۳۹ ه. ش برای مرمت اساسی تخریب شد و ساخت مجدد گنبد تحت نظارت مهندس عباس آفرنده و به دستان هنرمند معماران ایرانی انجام گرفت؛ باید اظهار داشت که در مرمت مجدد مسجد تمام خاصیت های پیشین و خصوصیات اصیل و اساسی معماری بنا حفظ شد و تغییری به وجود نیامد.

در نهایت باید گفت با این که ۶۰۰ سال از ساخت این مسجد می گذرد اما استواری و ماندگاری گوهرشاد نشان از عظمت و قدرت آنست، البته مسجد گوهرشاد همین طور برای تمام مردم ایران که دل در گروی حرم امام رضا(ع) دارند، مامنی برای آرامش عاشقان و شیفتگان این حضرت است.

منبع:

جاذبه های گردشگری ایران

منبع: آبنما کار