آبنما کار: چاووشی خوانی، ذکر، نوحه پامنبری، نوحه زمینه، روضه خوانی و ناچ از فرم های مختلف موسیقایی در رابطه با آیین های عزا و سوگواری مردمان منطقه بوشهر شمرده می شود.

خبرگزاری مهر – گروه هنر – علیرضا سعیدی: پرداخت کامل به آواها و نواهای در رابطه با ایام سوگواری شهادت حضرت سیدالشهدا در گذرگاه تاریخ به طور قطع نیازمند بررسی های همه جانبه ای است که انعکاس آن در گزارش های رسانه ای طبیعتاً فقط محدود به بازتاب چکیده ای از این اقیانوس بیکران می شود.
شرایطی که بااینکه در این سال ها به سبب بعضی نگاه های تحریف یافته، غیر علمی و ممزوج با برخی دیگر از گونه های موسیقایی توسط برخی از آواگران و ذاکران حسینی به سمت و سوی دیگری رفته و خوب یا بد با استقبال مخاطبان نیز روبه رو شده، اما می تواند نمایشگر قدرت و عظمتی باشد که این نوع موسیقی ها بواسطه الهام از حماسه عظیم و تا ابد ماندنی عاشورا و البته نبوغ و استعداد مثال زدنی هنرمندان ایرانی دربرگیرنده ابعاد متنوع و جذابی هستند که گوش هر شنونده ای را نوازش می کند. و ای کاش تعداد بیشتری از ذاکران، نوحه خوانان و راویان موسیقایی این بخش مهم از تاریخ در خوانش آنچه به عزاداران و ارادتمندان حضرت سیدالشهدا ارائه می دهند، از این گنجینه گرانبها بهره مند شوند.
آنچه در سلسله گزارش های «نواهای محرمی به روایت مهر» پیش روی خوانندگان قرار گرفته، فقط قسمتی از اقیانوس بیکران موسیقی نواحی ایران در زمینه نواها و نغمات مذهبی است که در هفتمین روایت از این نوشتار رسانه ای که در فصل تازه با محوریت آواهای سوگواری استانها و مناطق مختلف ایران پیش روی مخاطبان گذاشته خواهد شد، به سراغ معرفی اجمالی آواهای سوگواری مربوط به استان بوشهر رفتیم.
یکی از پژوهش های موسیقایی در این عرصه سال ۱۳۹۱ به همت محسن شریفیان پژوهشگر موسیقی نواحی بوشهر در قالب پروژه «اهل ماتم ۱ و ۲» پیش روی مخاطبان قرار گرفت. ذکر این نکته هم لازم است که بخش های پژوهشی و صوتی این مجموعه توسط نشر «ماهور» به مدیریت محمد موسوی منتشر و به رشته تحریر در آمده و اکنون بخش دوم آن با اجازه ناشر در دسترس مخاطبان قرار می گیرد.
یک آواز دیرینه رایج در موسیقی بوشهر به نام «چوشی خانی»
چاووش خوانی در بوشهر و نقاط دیگر این استان بدون همراهی ساز اجرا می شود. این آواز که حالت برانگیختن را در حاضران به وجود می آورد شباهت زیادی به نغمات رایج در پرده های دستگاه چهار گاه از موسیقی ردیف ایرانی دارد محسن شریفیان در این بخش از نوشتار پژوهشی خود به معرفی «چوشی خوانی» یا همان «چاووشی خوانی» بعنوان یکی از گونه های مهم موسیقی منطقه بوشهر در روزهای سوگواری اشاره کرده و توضیح داده است: «چوشی خوانی» همچون آوازهای دیرینه رایج در موسیقی بوشهر است. چاووشی خوانان برای آگاهی مردم، دربدرقه یا استقبال زائرانی که به زیارت مکه معظمه و عتبات عالیات می روند، اشعاری را با آوازی خاص سر می دهند. با وجود این که چاووشی خوانی در بوشهر خاصیت های خودرا دارد اما این رسم مختص این منطقه نیست. به این آواز در روستاهای اطراف بوشهر «چوش» می گویند و در بیشتر مناطق ایران با نام «چاووش» رایج است. در بیشتر این مناطق چاووش خوانی با ساختاری مشابه و اشعاری نزدیک به هم اجرا می شود.
چاووش خوانی در بوشهر و نقاط دیگر این استان بدون همراهی ساز اجرا می شود. این آواز که حالت برانگیختن را در حاضران به وجود می آورد شباهت زیادی به نغمات رایج در پرده های دستگاه چهار گاه از موسیقی ردیف ایرانی دارد. چاووشی خوانی در بوشهر به غیر از این مراسم با عنوان رسم اصلی و اولیه چاووش، در برخی از مراسم سوگواری و تعزیه سالار شهیدان و یارانش، توسط نوحه خوانان مردم و سرخوانان زن و نیز در برخی از روضه خوانی های سنتی توسط اهل منبر مورد استفاده قرار می گیرد.
برای شنیدن نمونه ای از فرم آوازی «چاووشی خوانی» یا «چوشی خوانی» منطقه بوشهر اینجا را کلیک کنید.

«ذکرخوانی» پس از اجرای مراسم «سنج و دمام نوازی»
این پژوهشگر و نوازنده مطرح موسیقی منطقه بوشهر در ادامه این نوشتار و در معرفی فرم «ذکر خوانی» هم بیان کرده است: در بوشهر همچون اغلب مناطق ایران از دیرباز برای گرد آمدن مردم در محافل روضه خوانی، اشعاری را با نوایی خاص سر می دهند که به آن «ذکر» می گویند. «ذکر خوانی» پس از اجرای مراسم «سنج و دمام» دومین رسمی است که حکم اعلام و شروع مراسم مذهبی را دارد. در ذکر خوانی، جوان ها و کودکان محل در کنار برخی از سالخوردگان در این مجلس شرکت می کنند. در هم خوانی ذکر به طور معمول کودکان و نوجوانان آشنا به ذکرها، به سبب جنس صدای خود ناخواسته با فاصله اکتاو و از دیگر همخوانان با آواهای ذکر را می خوانند.
در برخی از مناطق استان بوشهر ذکرخوانی به مدلول زنگ خبر برای اعلام زمان شروع مراسم مذهبی خصوصاً روضه خوانی است. مردم محل وقتی صدای ذکر را می شنوند، بلافاصله منتظر شنیدن خبر می مانند. بدین ترتیب ذکر خوان ها پس از خواندن ذکر محل و ساعت برگزاری مراسم را برای آگاهی مردم اعلام می کنند. بدین جهت در گذشته جهت جلب اهالی محل برای اطلاع از مسائل یا اتفاقات دیگر از خواندن ذکر استفاده می کرده اند. قبل از متداول شدن بلندگو، برای این منظور ذاکرین بر پشت بام مساجد یا محل برگزاری روضه خوانی می ایستادند و اهالی محل را جهت شرکت در مراسم مذهبی فرا می خواندند.
برای شنیدن نمونه ای از فرم آوازی «ذکرخوانی» در منطقه بوشهر اینجا را کلیک کنید.
در بوشهر پس از اختتام «ذکر» چه اتفاقاتی می افتد؟
شریفیان ادامه داده است: در بندر بوشهر پس از اختتام ذکر، نوحه خوانی خاصی آغاز می شود که به آن «پا منبری» می گویند. بدین جهت عده ای ذکر را مقدمه نوحه های پامنبری می دانند و آنرا لازم و ملزوم یکدیگر می شمارند. پامنبری خوانی یکی از کهن ترین انواع نوحه خوانی و عزاداری شیعیان بوشهر شمرده می شود. آهنگ های پامنبری در حقیقت از قدیمی ترین نواهای موسیقی مذهبی بوشهر است. شاید بتوان گفت ریشه یا علل پیدایش اغلب نوحه های سوگواری فعلی – نظیر برخی از نواهای سینه زنی سنتی بوشهر، نوحه مراسم تعزیه شب سوم حسین (ع) و غیره – از نوحه های پامنبری باشند.
در مورد تشابه برخی از نوحه های سینه زنی بوشهر با نواهای پامنبری و نیز اجرای دقیقی برخی از آهنگ های پامنبری در مراسم سینه زنی لازم به ذکر است – پس از قدمت پامنبری نسبت به مراسم سینه زنی – در بوشهر، در گذشته، اغلب نوحه خوانان در ابتدا به فن و نوحه های پامنبری آشنایی داشته اند. آنها قبل از آنکه نوحه های تازه خودرا در مراسم سینه زنی اجرا کنند در قالب نوحه های پامنبری آنرا محک می زدند. این مساله به شناخت نقش محوری و مادری پامنبری خوانی و نواهای آن کمک بیشتری می کند.
برای شنیدن فرم آوازی «پامنبری» می توانید اینجا را کلیک کنید.

«نوحه زمینه» و یک صلوات خاصه بر محمد و آل محمد (ص) در روزهای سوگواری
نویسنده کتاب «اهل ماتم» در بخش دیگری از این پژوهش به نقل از آنچه در مشاهدات و آثار پژوهشی مختلف دریافت کرده به معرفی «نوحه زمینه» پرداخته و گفته است: در بلوک دشتی، روضه خوانی از استقبال و جایگاه ویژه ای برخوردار است، در آنجا عزاداران قبل از آمدن روضه خوان و نشستن روی منبر، مقدمه ای را هم خوانی می کنند که به آن «زمینه» می گویند. این هم خوانی، در فاصله کوتاه زمانی، بین پامنبری و روضه اجرا می شود و زمینه را برای آمدن روضه خوان بر روی منبر آماده می کند. از همین رو به آن زمینه می گویند.
تک بیت یکی از زمینه های مشهور که پس از آن بلافاصله صلواتی بر محمد (ص) نیز فرستاده می شود، بدین شرح است: «برخوانِ غم چو عالمیان را صِلا زدند / اول صِلا به سلسله انبیا زدند» پس از این مقدمه که آنرا در بیشتر مناطق بوشهر – حتی روضه خوانی های زنانه – می خوانند روضه خوانی شروع می شود.
برای آشنایی بیشتر با فرم موسیقایی «نوحه زمینه» در منطقه بوشهر اینجا را کلیک کنید.
«روضه خوانی» و اتفاقات ویژه ای که «مُلاّ» رقم می زند
شریفیان با اتکا به همین مستندات پژوهشی خود یاد آور شده است: بعد از اتمام ذکر و پامنبری روضه خوانی آغاز می شود، بیشتر پژوهشگران روضه خوانی و یا در حقیقت مرثیه خوانی را یکی از نخستین شیوه های عزاداری می دانند که بصورت انفرادی در امتداد احیای یاد و نام معصومین، خصوصاً شهیدان کربلا و حماسه عاشورا، صورت گرفته است. بنابر همین نظر، روضه خوانی شاهد انواع سوگواری و آوازهای عزاداری هستیم. در بندر بوشهر روضه خوان «مُلا» نیز می گویند. روضه خوانی به مدلول خواندن کتاب روضه شهدا نیست. بلکه اهل منبر در این رابطه جدا از اشعار شاعران محلی استان، از کتاب ها و منابع مختلفی همچون «جودی»، «جوهری»، «مختار نامه»، «خزائت الاشعار و حتی اشعار حافظ و سعدی هم استفاده می نمایند.
روضه خوانی سنتی به طور معمول با مرثیه خوانی رسمیت می یابد اما اغلب اوقات روضه خوانان کار خودرا با اجرای آوازی حزین معروف به «حاجیونی» – از گرده های «شروه خوانی» شروع می کنند روضه خوانی سنتی به طور معمول با مرثیه خوانی رسمیت می یابد اما اغلب اوقات روضه خوانان کار خودرا با اجرای آوازی حزین معروف به «حاجیونی» – از گرده های «شروه خوانی» شروع می کنند. حاجیونی همچون آوازهای رایج در محافل غیر عزاداری است که به حوزه روضه خوانی وارد شده است. روضه خوان پس از خواندن حاجیونی در تکمیل این آواز، گوشه دیگری می خواند. این گوشه غم انگیز به «زینب شَل» مشهور است. پس از آواز «زینب شَل» بنا به موقعیت عزاداری، روضه خوان گزینه دیگری را از موسیقی بومی منطقه خود بر می گزیند. برای مثال امکان دارد آواز را همچنان ادامه دهد و در این راستا آواز دیگری معروف به «شمبه ای» را انتخاب نماید.
«شُمبه ای» نیز در اصل جزو گروههای «شروه خوانی» است. نام این آواز برگرفته از نام یکی از روستاهای شهرستان دشتی است و در اصل این اواز منسوب به روستای «شُنبه (شمبه)» است. از دیگر آوازهای رایج در روضه خوانی می توان به «مثنوی خوانی» اشاره نمود. این آواز به طور معمول در شروع روضه خوانی استفاده می شود و در اصل پیش در آمد شروه خوانی است. در روضه خوانی با وجود این که به طور معمول از شعرهای مثنوی استفاده نمی گردد اما باتوجه به نام گرده آن به مثنوی خوانی شهرت یافته است.
برای شنیدن فرم آوازی «شمبه ای» بوشهر اینجا را کلیک کنید.

خواندن «رجز» و جنگ نامه» و جایگاه ویژه اش در آئین های سوگواری بوشهر
این پژوهشگر در بخش پایانی مستندات پژوهشی خود آورده است: افزون بر این آوازها، خواندن «رجز» و «جنگ نامه» در روضه خوانی واقعه کربلا جایگاه ویژه ای دارد، لحن خواندن رجز معمولی است اما آواز مکمل آن (جنگ نامه) از آوازهای زیبا و رایج موسیقی بوشهر است. هر از گاهی در «گریز» روضه خوانی نوای معروفی به نام «ناچ» نیز خوانده می شود. خواندن «ناچ» با آواهای کشیده و ویبره های ممتد هم راه است. روضه خوان اختتام هر بخش از نوحه ناچ را آواز گونه ادامه می دهد و بلافاصله آواز را به نوحه قبلی وصل می کند. به همین شیوه خواندن نوحه های ویژه ناچ را ادامه می دهد.
در حال حاضر این فرم از نوحه خوانی تنها توسط برخی از روضه خوانان پیشکسوت شهرستان دشتی خوانده می شود. نمونه ای مثل آن در هیچکدام از نوحه های رایج در موسیقی بوشهر شنیده نمی گردد. کهنسالان آوای ناچ را یکی از نواهای قدیمی این منطقه می دانند. تا حالا هم از خاستگاه اصلی اینگونه اطلاعات چندانی دردست نیست.
برای شنیدن نوای «ناچ» منطقه بوشهر اینجا را کلیک کنید.