آبنما کار: یزد در حالی امروز در گرانی طلا، تاریخچه زرگری یزد محو شده ولی روزگاری یزد از تولید زیورآلات شاهان ایرانی و غیرایرانی گرفته تا تحولات اجتماعی و اقتصادی بعد از منسوخ شدن زری بافی را به خود دیده است.
زرگری یزد یکی از هنر صنعت های بسیار قدیمی و با سابقه یزد محسوب می‎‏شود که از گذشته تا حالا نه فقط قسمتی از افتخارات بلکه قسمتی از تاریخ اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی یزد نیز بشمار می رود.
زرگری یزد که امروزه رنگ و بوی صنعتی به خود گرفته است، باز هم در دنیا و ایران حرف زیادی برای گفتن دارد، اما اینکه زرگری یزد که امروزه منجر به ثبت برند شهر ملی زیورآلات برای این دیار شده است، نشان میدهد که جای کار زیادی برای توسعه یزد در این خصوص وجود دارد.
اما زرگری یزد چگونه به جایگاه امروزی خود رسیده است؟ آیا رابطه ای بین زرگری و دیگر صنایع یزد وجود دارد؟ چگونه غیاث الدین نقش بند معروفترین پارچه باف یزدی در تاریخ زرگری این دیار نقش داشته است؟
شاید یکی از با اهمیت ترین تمایزهای زرگری یزد با سایر زرگری ها در ایران و جهان، جایگاه فرهنگی و اجتماعی این صنعت در زندگی مردم است؛ زمانی که یزدی ها با طراحی جواهرات پادشاهان و سفرا و نمایندگان دیگر کشورها در دیپلماسی نقش داشتند و امروز که با امرار معاش بیش از 35 هزار یزدی از این صنعت، قسمتی از اقتصاد شهر به آن گره خورده و همه ی اینها گویای جایگاه این صنعت در یزد است.
«محمدحسین صالحی» کارشناس ثبت اداره کل میراث فرهنگی و پژوهشگر یزدی در گفت و گو با خبرنگار ایسنا، با اشاره به اینکه زرگری یزد پیشینه ای طولانی دارد، اظهار می کند: بطوریکه قدیمی ترین اثر مکشوفه که احیانا ساخت منطقه یزد است، گردنبندی در منطقه غربالبیز و در منطقه اشکانی و در گنیجه میراث فرهنگی است که اثری نفیس و درجه یک ااست.
وی با اعلان اینکه بحث زرگری و طلاسازی در یزد از آن دوران وجود داشته است، می گوید: البته در شهر یزد، زمان ایجاد یزد و شروع تمدن و رو به پیشرفت رفتن آنرا در نظر بگیریم نهایتاً به دوران پس از اسلام خواهیم رسید بطوریکه اساسا در دوران بعد از اسلام زرگری را در یزد داشتیم.
از پارچه و گلابتون تا زرگری
این فعال میراث فرهنگی با اشاره به اینکه هنرهای یزد به هم تنیده بوده است، می گوید: پارچه بافی، زری بافی و ترمه بافی و در نهایت تولید نخ گلابتون جزو هنرهای مرتبط به زرگری است بطوریکه پارچه بافی جزو صنایع مشهور یزد است.
وی با اشاره به اینکه انواع جامه (پارچه) در یزد وجود داشته است، می گوید: در زمان ساسانی و در شاهنامه فردوسی در داستان بهرام گور از جامه (لباس) صحبت می کند که در آن از پارچه برقو استفاده شده که برقو منطقه ابرکوه امروزی است که نشان میدهد این صنعت از چندین هزاران سال پیش در ایران بوده و در دوره اسلامی و خصوصا در دوره صفوی یزد با حضور خواجه غیاث الدین نقش بند یزدی شهره شده است.
صالحی تصریح می کند: در دوران خواجه غیاث الدین که وزیر دربار بوده و شاید بهترین پارچه باف تاریخ ایران باشد، زری بافی و ترمه ای که در آن از نخ گلابتون استفاده شده را داریم.
وی در مورد نخ گلابتون اظهار می کند: گلابتون نخی است که مغز آن ابریشم است و روی ان مفتولی بسیار نازک از طلا دارد که این نخ ظریف به سبب ابریشمی بودن مغز آن قابل انعطاف است.
وی اضافه می کند: رسیدن به این نازکی به عیاری خاص نیاز داشته است از طرفی طلای خالص و طلایی با عیار پایین نمیتوانسته این توانایی را داشته باشد از طرفی درباب بار طلا دو واحد مس و دو واحد نقره و ۲۰ واحد طلا استفاده می کردند تا به عیار مورد نظر برسند.
این کارشناس حوزه ثبت با اشاره به اینکه گلابتون تا پهلوی دوم در یزد تولید میشده است، می گوید: در حالی امروز یزد خالی از گلابتون و این هنر است که در بعضی از استانها این امکان وجود دارد از طرفی هنوز در یزد افرادی هستند که به علم تولید گلابتون و دستگاهها و فناوری ساخت آن واقف هستند.
وی با اشاره به اینکه در مرور زمان گلابتون منسوخ شده و صنف تولیدکننده گلابتون بیکار شده اند، می گوید: نوعی زرگری نیز در یزد مشغول به کار بودند که مطرح و مورد توجه نبودند اما بعد از بیکار شدن طلاسازانی که گلابتون تولید می کردند، این گروه نیز سمت زرگری معمول می روند.
صالحی اضافه می کند: از آنجا که تخصص این گروه، نازک کاری طلا بوده تولیدات خاصی را ایجاد می کنند که امروزه حاصل این تحول و تغییر شغل گلابتون کاران است ضمن اینکه عیار تولید گلابتون توسط این گروه وارد زرگری شد و و کم کم از قاجار تولیدات خاصی برپایه ملیله به وجود آمد و یزد بسیار شکوفا شد.
وی با اشاره به این در دوره پهلوی اول آوازه زرگری یزد در سراسر ایران و جهان می پیچد، تصریح می کند: یزد در پهلوی دوم به اوج خود می رسد اما در دوره پهلوی اول تولیداتی به هند، سوریه و کشورهای عربی و سراسر ایران فرستاده می‎شود یزد را مطرح می کنند و حتی تولیدات تخصصی می َشود بطوریکه فردی مخصا تولیدات سوری داشته یا تاولیدات خاص دیگری را تولید می کنند.
کارشناس حوزه ثبت اداره کل میراث فرهنگی با اشاره به اینکه پارچه های یزد مانند ترمه نیز تخصصی بودند، می گوید: بطورمثال ترمه کشمیری تولیدات ترمه یزد است که به مقصد کشمیر می ‎رفته است و اینطور تولیدات بر طبق مقاصد تخصصی می شدند.
وی با اشاره به اینکه رضا سمیعی زرگر یزدی ماهی لرزان را از ماهی دیده شده در آب جوی آب تولید می کند، می گوید: بطورمثال یکی از دیگر زرگرها با دیدن شکوفه بادام تولید این شکوفه را در زرگری مرسوم می کند.
صالحی با اشاره به اینکه در زرگری یزد خانواده های مطرحی وجود دارند، خاطرنشان می کند: سمیعی ها، سامیه ها و خانواده زرگرچی ها همگی خواهر و بردارانی هستند که همگی اساتید برجسته زرگری یزد در دوره پهلوی دوم هستند و «علیرضا سمیعی» و «علی سامیه زرگر» است که در دوران خود بسیار خبره و مشهور بودند بطوریکه از اساتید اروپایی خود نیز فراتر اقدام می کردند.
وی اضافه می کند: نماینده انگلیس که به ایران سفر میکرده است هدیه را به این دو نفر میدادند تا انها این هدیه را بسازند پس نشان میدهد که یزد در ساختن طلا اقدام میکردند عمده طلاهای خانواده شاهان پهلوی نیز از دمپایی تا تاج را در یزد ساخته اند.
وابستگی ۸۰۰۰ نفره یزدی ها به طلا
صالحی با اشاره به اینکه امروزه طلای خارجی وارد شده، می گوید: مزدی که باید به صنعتگر اعطا شود کاهش یافته، قیمت طلا بالا رفته، از حالت پوششی به حالت سرمایه ای در امده و مردم به سمت طلای آب شده و سکه رفتند و همین طور ماشین الات و صنعت هم منجر شده که ما با تاریخی بزرگ از اینده زرگری ببینیم اما پیش بینی اینده ان مبهم باشد.
وی اضافه می کند: امیدواریم با اقدامات و تمهیداتی که اندیشیده شده و اقدامات تخصصی و خرمندانه این اقدامات رو به بهبود رفته و به اوج خود برگردد.
این کارشناس میراث فرهنگی با تاکید بر اینکه حدود ۱۰۰۰ زرگر سنتی دارای کارت داریم، می گوید: با وجود این، مجموعا حدود سه هزار زرگر داریم در کنار آنها تعداد زیادی مغازه زرگری و بنکدار داریم و تعدادی هم کارگاه های زرگری سنتی داریم که تعداد زیادی نیرو دارند در کنار همه این افراد کارگاه های صنعتی هم وجود دارند که مجموعا ۸۰۰۰ نفر در یزد را شامل می‎شود.
وی اضافه می کند: همه این افراد حدودا مرد هستند و اگر متوسط هر خانواده را چهار نفر حساب نماییم، حدود ۳۵ هزار نفر در یزد امرار معاش خودرا بوسیله زرگری می گذرانند.
وی تصریح می کند: این مسئله د ر دنیا هم بی نظیر است و شاید در دنیا نیز چنین مسئله ای کم نظیر است و اگر حتی نسبت به جمعیت نیز با شهری مانند ترکیه بسنجیم باز هم یزد پیشتاز است.
صالحی با اشاره به اینکه باید برای رو به بهبود رفتن این صنعت در ایران و یزد اقدام گردد، تصریح می کند: در میراث فرهنگی حدود ۲۰ رشته زرگری را ثبت ملی کردیم، یزد را بعنوان شهر ملی زیورآلات سنتی ثبت کردیم و آماده هستیم تا برای ثبت جهانی ان اقدام نماییم اما باید دستگاه های مختلفی مانند شهرداری اقدام نمایند چونکه شهردار کلیدار شهر است و تحویل گیرنده لوح آن نیز خواهد بود.
این مسئول تصریح می کند: پیشنهاد می دهم کوچه هایی که زرگران صاحب نام و قدیمی در آن هستند را به نام همین افراد بنامند، المان های شهری و زیباسازی فضای شهری نیز این مسئله را در نظر داشته باشد.

منبع: آبنما کار