به گزارش آبنما کار، شب «یلدا/ چله» که اخیرا در لیست میراث جهانی یونسکو مشترک به نام ایران و افغانستان ثبت شده، رسمی است که شاید در نگاه نخست در سرتاسر ایران به یک شکل برگزار شود، اما هر منطقه مداخلاتی در جزئیات این آیین دارد.
به گزارش آبنما کار به نقل از ایسنا، «یلدا» یکی از آیین های قدیمی ایرانی ها است که در آخرین شب پاییز برگزار می گردد. خانواده های ایرانی در جای جای ایران طولانی ترین شب سال را که «چله» هم نام دارد در کنار هم به جشن می گذرانند. در سرتاسر ایران آیین های مشترکی برای برگزاری شب چله یا یلدا وجود دارد، همچون حافظ خوانی. اما در بعضی شهرها این شب را با سبک و سیاق محلی خود جشن می گیرند که برای نمونه به بعضی از آنها نگاهی می اندازیم.

یلدای سمنانی ها
سمنانی ها، شب یلدا را با آجیل، شیرینی های محلی، کشمش، آلو غیسی، حافظ خوانی جشن می گیرند، اما نوع این خوراکی ها بسته به نوع فرهنگ و اقلیم منطقه امکان دارد تغییر کند، مثلاً در گرمسار به جای هندوانه، از خربزه های معروف آنجا بر سر سفره یلدا می گذارند. دامغانی ها هم برای یلدا پسته و شیرینی آرد نخودچی دارند. در شهمیرزاد سمنان، گردو و آلو از خوراکی های مهم یلدایی است.
اما «یلدا» را فقط با خوراکی ها جشن نمی گیرند، یکی از آیین های یلدایی در منطقه خارتوران سمنان، «فال سوزن آبی» است. فالی که ریش سفیدان و بزرگان فامیل برای جوانان دم بخت می گیرند، تا با تفسیر نتیجه آن ببینند در سال جدید ازدواج می کنند.
«سوزن آبی» به این شکل است که دو سوزن که پنبه یا دستمال به آنها متصل شده است را در کاسه مسی پر شده از آب می اندازند، اگر سوزن ها به هم نزدیک شدند تفسیر ازدواج آن جوانی است که برای او فال گرفتند و اگر از هم دور شدند، یعنی در آن سال ازدواج نمی کند.
یکی دیگر از فایل های شب چله در سمنان، «فال نخود» است. پیش از انجام این فال وضو گرفته و رو به قبله نشسته و نیت می کنند. ۴۱ نخود را که هم اندازه و شسته شده است روی پارچه مخصوصی که تنها برای گرفتن فال است، قرار می دهند. نخودها را با دو دست به سه قسمت دلخواه تقسیم می کنند و هنگام تقسیم آنها را نمی شمارند. این گونه مقداری نخود توسط دست راست (دسته اول) و مقداری نخود توسط دست چپ (دسته دوم) و مقداری نخود هم در وسط (دسته سوم) باقی می ماند. نخودهای هر قسمت را چهار تا چهار تا از هم جدا می کنند و این کار را تا جایی ادامه می دهند که چهار نخود یا کمتر باقی بماند. مثلاً اگر در دسته اول ۲۱ عدد نخود وجود داشت چهار تا چهار تا جدا می کنند به صورتی که یک نخود باقی می ماند. سپس با عنایت به باقی مانده نخودها فال را تفسیر می کنند. اگر باقی مانده ها اعداد دو، سه و چهار یا هر ترتیبی باشد، حالت دوک بوجود می آورد. این حالت به آن مفهوم است که جواب فال نخود، بد است و باید برای اینکه نتیجه خوبی حاصل شود، کار را به تعویق انداخت. این نوع فال بد مطلق ندارد و امکان دارد نتیجه در آینده تغییر کند. اگر باقی مانده ها اعداد یک، یک و سه یا یک، دو و دو باشند یعنی مجموع باقی مانده ها پنج شود، بهترین نوع فال است.
هانی رستگاران ـ مسؤول ثبت آثار و حرائم میراث ملی استان سمنان ـ با عرضه این توضیحات، در رابطه با آیین های شب یلدا در سمنان، به ایسنا اظهار داشت: پرونده ثبت این دو آیین سمنانی ها در یلدا، درحال آماده سازی برای ثبت در لیست میراث ناملموس است.

«یلدا» در خراسان شمالی
یکی از آیین های معروف خراسان شمالی برای شب چله که در هشتم آبان ماه ۱۴۰۱ در لیست میراث ناملموس به ثبت رسیده است، «چله برون» است. این آیین برای نخستین یلدای یک زوج در دوران نامزدیشان برگزار می گردد. خانواده داماد برای یلدای نو عروس خود هفت مجمع (سینی) شامل لباس و کفش، شیرینی و آجیل و … که با پارچه ساتن قرمز تزیین شده است، آماده می کنند و با شادی و سرور به خانه نوعروس خود می برند.
در روستای خراسان شمالی این رسم را با ساز و آواز اجرا می کنند و گروهی از نوازندگان دایره و قوشمه با «چله برون» عروس همراه می شوند و می نوازند. از طرفی هم مادر عروس برای کسانی که هدیه آورده اند، تدارکاتی می بیند و هدیه کوچکی مانند دستمال سوزن دوزی یا ابریشم دوزی به آنها می دهد. روز پس از یلدا هم سینی های خالی را با هدایایی پر می کنند و برای خانواده داماد می فرستند. همینطور یکی از اقلامی که خانواده داماد برای عروس خود در «چله برون» می آورند، برنج، روغن، مرغ و گوشت است، چون اعتقاد دارند که عروس جزوی از خانواده آنها شده و باید خودشان مایحتاج عروس را تهیه کنند.
علی حسین پناه ـ کارشناس جامعه شناسی ـ با عرضه توضیحات بالا، در رابطه با شب یلدا در خراسان شمالی به ایسنا اظهار داشت: خانواده ها در خراسان شمالی برای شب چله، دور کرسی می نشینند، سفره چله می اندازند و شاهنامه می خوانند. در خراسان شمالی، اما به علت شرایط آب و هوایی در این فصل سال انار نیست و از لبو پخته، لبو خشک شده، شلغم پخته، کشمش و توت خشک استفاده می نمایند.
به قول او، یکی از غذاهای مخصوص شب یلدا در بجنورد، «قابلی» است که همزمان با «چله برون» به ثبت رسید. این غذا کمی شبیه استامبولی است و بجنوردی ها برای چله آنرا در قاب های مسی طبخ می کنند. همینطور در شهرستان جاجرم این استان، حلوایی به نام جوزی با محتویات از شیره انگور و گردو برای یلدا آماده می کنند که میراث فرهنگی این استان در تلاش است شیوه تهیه این حلوا را تا سال آینده در لیست میراث ناملموس به ثبت رساند.

خراسان جنوبی در چله نشینی
روابط عمومی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان جنوبی هم در رابطه با آیین های شب چله در این استان به ایسنا توضیح داد: «مراسم «کف زدن» یکی از آیین های ویژه شب یلدا در استان خراسان جنوبی بخصوص در شهرستان قائنات است. «کف» نوعی شیرینی است که با زدنِ آب چوبک و شیرین کردن آن به دست می آید. برای تهیه این شیرینی محلی مقداری چوبک یا بیخ که ریشه نوعی گیاه صحرایی است را کوبیده و چند بار در آب می جوشانند تا تلخی آب گرفته شود. سپس این آب را کنار می گذراند تا سرد شود، آنگاه آنرا در ظرف بزرگی که بهتر است تغار سفالی باشد، می ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته ای از چوب های نازک درخت انار به نام دسته گز و در محیطی سرد این مایع را آن قدر هم می زنند تا به صورت کف درآید، در کنار این کار، آهنگ های خاصی هم می خوانند و آن قدر هم زدن را ادامه می دهند تا کف سفت شود.
سپس مقداری شیره انگور یا شیره شکر و یا پودر شکر را به تدریج به آن اضافه می کنند و زدن کف را ادامه می دهند تا خوب مخلوط شود و کف شیرین شود. وقتی که کف از هر جهت آماده شد آنرا در ظرف هایی می کشند و روی آنرا مغز کوبیده گردو، بادام، پسته و تخم رازیانه (بادیان) می پاشند و با سرانگشت آنرا می خورند. پیش از آن که کف را شیرین کنند، برای شوخی و تفریح گاهی مقداری از آنرا به سروصورت یکدیگر می مالند و چون این کف رنگ و طعم و بویی ندارد، آزاری به کسی نمی رساند. این عمل سبب خنده و تفریح هم می شود. گاهی هم در شبهای برفی برای شگون مقداری از کف را روی برف ها می ریزند.
شُو چِله گی (شب چلگی) یکی دیگر از آیین های خراسان جنوبی است که مانند «چله برون» شمال خراسان است. سینی تنقلات و میوه، پارچه و یا لباس نو از هدایایی است که از سوی داماد آینده به خانه عروس فرستاده می شود.
گوسفند پروانی و گوشت داغ (قورمه) شب چله هم از دیگر رسم و رسوم های قدیم مردم بیرجند بخصوص در روستاها بود که تقریبا همه خانواده ها برای تأمین گوشت خود یک یا چند گوسفند را در منزل پروار می کردند تا موقع نیاز، گوشت آنرا مصرف کنند، اما یکی از این گوسفندهای پرواری مخصوص شب چله بود که بعد از ذبح، گوشت آنرا ریز ریز و در دیگ ریگی (چدنی) قورمه (سرخ) می کردند.
یکی دیگر از آیین های یلدا بین خانواده ها در خراسان جنوبی، دود کردن اسپند است. وقتی خانواده ها گرد هم می آیند تا یلدا را جشن بگیرند مادربزرگ ها با عطر سپند به استقبالشان می آیند و این اسپند را برای رفع گرفتاری ها و بلا دور سر همه می چرخاند و با ذکر صلوات حال و هوای خاصی به آن منزل می دهند.»

«شب چله» در کردستان
امیر صادقی ـ کارشناس ارشد مردم شناسی کردستان ـ هم در رابطه با شب چله در این استان اظهار داشت: شب چله در بین مردم کردستان جایگاه ویژه ای دارد. شب یلدا را در کردستان «شه و چله» (شب چله) یا «شه و زمسان» (شب زمستان) می نامند، شبی که قبل از فرارسیدن اش، هیجان و شور خاصی را در بین مردم برمی انگیزد. در تدارکات این جشن، سنندجی ها چند ماه پیش از شب چله، خربزه های کوچکی که از روستای گردشگری سراب قامیش تهیه می شود را در تفاله سرکه می اندازند تا برای این شب «کالک تورش» (خربزه ترش) که از اصلی ترین موارد سفره است داشته باشند. بعد از خوردن غذای چرب و سنگین شب چله، میل کردن این خربزه ترش، هضم غذا را آسان کرده و سبب می شود بقیه شب هم بتوان از تنقلات متنوع و میوه های رنگارنگ شب چله استفاده نمود. آب داخل خربزه را هم که مزه ترش و شیرین می دهد جداگانه در ظرفی ریخته و تقسیم می کنند.
او افزود: چند ماه پیش از زمستان، خوشه های انگور را برای این شب در زیرزمین یا در سایه نخ کرده و از سقف آویزان می کنند که به آن «آنو» (با نون مفخم) می گویند. غذای مخصوص شب یلدا در استان، دلمه و رشته پلو است، در این شب اگر همسایه ها مایل باشند از غذایی که تهیه کرده اند به همدیگر می دهند که به آن «کاسه هاوسا» می گویند.
این مردم شناس در رابطه با دیگر خوراکی ها و آیین های کردستان در یلدا چنین اظهار داشت: «انجیر خشک، برگ گلابی، برگ زردآلو، هسته زردآلو که همراه با سماق حرارت دیده، توت خشک، تخمه بو داده کدو و همینطور گندم برشته که با شیره گز مخلوط شده و به صورت گلوله های کوچکی درآمده همچون خشکبارهای شب چله در کردستان است. همینطور میوه های شب چله که شامل هندوانه، سیب، گلابی، به، انار و آنو می شود از ضروریات شب چله در کردستان است. در بعضی از خانواده ها برای خوردن میوه های شب چله سفره می اندازند و در بعضی دیگر به روال امروزی است. هندوانه همچون میوه هایی است که حتما باید سر سفره باشد و چون فصل آن سر رسیده معمولاً هندوانه های خوبی از آب درنمی آیند. خوردن هندوانه به شکلی وداع و خداحافظی با فصل گرماست و پیشوازی از زمستان به حساب می آید. همینطور در اعتقادات محلی خوردن آنرا در این شب سبب قوی شدن بدن در مقابل بیماری های زمستان می دانند.
«گوروا بازی» یکی از بازی های محلی کردستان است که در گذشته در شب یلدا آنجا می شده است. همینطور پدربزرگ ها و مادربزرگ ها داستان هایی مانند «خاتون زمهریر» را برای نوه هایشان در این شب طولانی و تاریک و سرد زمستانی تعریف می کنند، همینطور در گذشته خواندن شاهنامه، گلستان و بوستان و اسکندرنامه معمول بوده است.
کردها هم مانند مردم خراسان شمالی و جنوبی، رسم دارند برای دختران تازه نامزد کرده، در شب یلدا هدایایی ببرند، که «خوانچه بردن» نام دارد. در این خوانچه ها علاوه بر خوراکی و میوه، هدیه ای گرانبها که معمولاً پارچه یا قطعه ای طلا است، برای عروس برده می شود.
در کردستان رسم دیگری وجود دارد به نام «شه و زمسانی» که در آن عروس نخستین شب چله را در خانه شوهر تجربه می کند و آن به این معناست که این دفعه خانواده عروس باید خوانچه هایی را که تمام نیازهای شب چله خانواده داماد را برطرف کند، به منزل دامادشان ببرند.
همینطور در سالهای گذشته در روستاهای کردستان، در شب چله، مراسم شال انداختن هم اجرا می شد. در این رسم از روزنه های بالای بام ها که نقش هواکش و نورگیر را دارند، جوانان روستا شال های لباس شان را پایین می فرستند تا صاحب خانه هدیه ای به مناسبت شب چله در آن بگذارد.»

منبع: آبنما کار