آبنما کار: ایسنا/همدان محوطه حاجی خان طی پروژه بررسی و شناسایی آثار دشت فامنین در اسفندماه سال 87 شناسایی و ثبت ملی شد و با این وجود در سال 90 مجوز راه اندازی پتروشیمی ابن سینا در این محوطه صادر شد و در حقیقت یک اشتباه رخ داد که هنوز هم پافشاری بر این اشتباه ادامه دارد.
پروژه پتروشیمی از پنج سال قبل، قسمتی از تپه تاریخی حاجی خان همدان را قُرق کرده و این در حالیست که باستان شناسان اعلام نموده اند پایه های این پروژه روی یکی از مهمترین تپه های مادها در همدان استوار است.
اوایل سال ۹۶ بود که خبر رسید «پروژه نجات بخشی تپه حاجی خان همدان به کشف سازه بسیار بزرگ خشتی از دوره آهن ۳(احتمالا متعلق به مادها) با دیوارهای قطور، سکوی آتشدان و سکوهای نشیمن با ابعادی بزرگتر از معبد «نوشیجان» منجر شد» و این یعنی محوطه ای ارزشمندتر از تپه نوشیجان در همدان کشف شده است.
در حال حاضر محوطه ای که شواهد اسکان مادها در آن موجود است و اولین کارگاه سفالگری در آن یافت شده، به راه اندازی پتروشیمی اختصاص یافته به طوریکه قسمتی از محوطه دیوارکشی شده و مجوز زیست محیطی پروژه از محیط زیست دریافت شده و مقرر است مشکل آب بوسیله تصفیه خانه همدان حل شود و فقط منتظر سرمایه گذار است تا کارش را شروع کند. حال باید دید مسئولان استان برای حفظ تاریخ تلاش خواهند کرد یا تاریخ و اصالت همدان را قربانی ساخت پروژه ای می کنند که سال ها فقط نامش بر سرزبان هاست…

ثبت تپه حاجی خان در اسفندماه سال ۸۷
مدیر پروژه نجات بخشی تپه حاجی خان با تاکید بر ضرورت حفظ این محوطه اظهار داشت: محوطه حاجی خان طی پروژه بررسی و شناسایی آثار دشت فامنین که در اسفندماه سال ۸۷ اتفاق افتاد، شناسایی و ثبت ملی شد و در سال ۹۰ با وجود گرفتن استعلام منطقه مجوز پتروشیمی ابن سینا در محوطه صادر شد و در حقیقت یک اشتباه رخ داد.
دکتر اسماعیل همتی در گفت و گو با ایسنا، افزود: در سال ۹۵ ضمن بازدید محوطه برآورد شد که با یک ماه کاوش نجات بخشی شرایط کلی، اطلاعات، جزئیات و دوره بندی محوطه مشخص و درباره میزان ارزش آن تصمیم گیری شود.
وی با اشاره به اینکه با آغاز عملیات کاوش تمامی کارهای علمی در محوطه انجام گرفت، اضافه کرد: بر خلاف محوطه هایی که عملیات نجات بخشی در آنها صورت گرفته بود، تپه حاجی خان حفظ شد و با بررسی هایی که در روند کار صورت گرفت، به این نتیجه رسیدیم علاوه بر این تپه سه تپه دیگر هم در محوطه موجود است که به سبب بالا بودن رسوبات دشت محو شده اند.

این عتیقه شناس افزود: عملیات کاوش در چهار تپه مذکور با تیم های جداگانه شروع شد و اطلاعات خوبی به دست آمد؛ بعنوان مثال با وجود اینکه شهر لالجین بعنوان مرکز سفال همدان شناخته می شود، اولین کوره سفالگری استان همدان در محوطه حاجی خان پیدا شد هم چنین آثار کوره آهنگری از دیگر یافته های این محوطه بود.
همتی با اشاره به اینکه محوطه های مهم دوره ماد مانند نوشیجان، سگزآباد و گودین تپه محوطه استقراری ندارند، اظهار داشت: طی کاوش در منطقه محوطه استقراری دوره ماد کشف شد که دارای اهمیت فراوانی است چونکه در نمونه های مشابه کنار آثار شاخص محوطه ای این چنینی وجود ندارد.

بخش هایی از تپه اصلی با لودر جابجا شده
وی افزود: در آغاز عملیات کاوش مشخص شد بخش هایی از تپه اصلی و تقریباً نیمی از تپه های دیگر با لودر جابجا شده است به طوریکه آثار لودر و حدود ۱۰ تا ۱۵ چاله حفاری قاچاق قابل مشاهده بود و اگر بگوییم ۳۰ تا ۴۰ درصد محوطه را پیش از کاوش برداشته بودند، اغراق نیست.
این عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا در ادامه بیان کرد: بعد از سه ماه کاوش قسمتی از معبد این محوطه شناسایی شد که از جهات مختلف مهمست و با عنایت به اینکه باستان شناسان، دوره ماد را بعنوان افسانه قبول دارند تا واقعیت و نوشیجان را یک استثناء می دانند، کشف آثار مادی در این محوطه با فاصله ۵۰ سال از کشف نوشیجان اهمیت آنرا دوچندان کرده است.
وی درباره اهمیت محوطه اذعان کرد: در اصل الگوی کهن معماری ایرانی به صورت چلیپایی بوده که این الگو در نوشیجان و حاجی خان وجود دارد، این الگو در دوره ساسانی به شکل هلال آتشکده های ساسانی و در دوره اسلامی به صورت گنبدخانه های مساجد اسلامی ظاهر می شود؛ درباره کلیت معماری نیز عده زیادی اعتقاد داشتند برگرفته از معماری اورارتویی است اما این کاوش نشان داد محوطه دیگری مشابه با نوشیجان تکرار شده بدین سبب این شکل معماری، بومی منطقه است.
مدیر پروژه نجات بخشی تپه حاجی خان با اشاره به اینکه شواهدی حاکی بر مشابهت پلان نوشیجان و معبد حاجی خان در دست است، اظهار داشت: تنها تفاوت این دو محوطه بزرگتر بودن پلان معبد حاجی خان است و طبق پختگی معماری نوشیجان و شواهد سفالی موجود، این معبد از نوشیجان قدیمی تر است، بااینکه نتایج مطلق نهایی نیاز به آزمایش کربن ۱۴ دارد.

یافتن اثرانگشت انسان های دوره ماد
وی در ادامه اظهار نمود: طی کاوش خشت های مادی با اثرانگشت انسان های این دوره پیدا شد که بر طبق یک الگوی خاص معماری شکل گرفته و بنظر می رسد رد خشت ها طبق پلان از پیش تعریف شده، در مجموعه می چرخد و مهندسی وار و طبق محاسبات دقیق ریاضی به کار رفته است.

این عتیقه شناس مهم ترین یافته های این محوطه را آثار سفالی دانست و اشاره کرد: سکوی آتشدان مطبق این محوطه شبیه سکوی نوشیجان است و نیایشگران در سکوهای خشتی برای تقدس آتش حضور پیدا می کردند همین طور در هیچ محوطه ای نیمکت خشتی پشت به آتشدان نیست که این مکان یک استثناء است، علاوه بر این دیواره جداکننده که فضای مقدس را از فضای غیرمقدس جدا کرده و بوسیله راهروهای ارتباطی به هم وصل می شوند، در این محوطه وجود دارد.

پیدا شدن مهر یک صاحب منصب دوره ماد
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا اضافه کرد: دیگر یافته مهم محوطه حاجی خان مهر سیلندری از جنس عقیق با نقش شیر بالدار انسان سر و شیر غران در روبروی آن است که با عنایت به اهمیت عقیق در آن دوره، سبک کار با مته و جزئیات و اطلاعات آن بنظر می رسد مربوط به فرد صاحب منصب دوره ماد است و تنها مشکلی که وجود دارد، نبود کتیبه روی آن است.
همتی با یادآوری اینکه در این مکان محوطه استقراری وجود دارد که ظاهراً سکونتگاه بوده است، افزود: هم اکنون بزرگترین مشکلی که از نظر علمی و پژوهشی وجود دارد، این است که عملیات کاوش معبد و محوطه استقراری هنوز به انتها نرسیده و مثلاً معین نمی باشد پلان خارجی معبد چگونه است همین طور تیم کاوش حدس می زند معبد در یک حصار محدود شده اما هنوز نتوانستیم حصار را بیرون بیاوریم.
وی در ادامه به نمونه گیاهی یافت شده در معبد اشاره نمود و اظهار داشت: در تمام قسمت های معبد خوشه گندم بعنوان هدیه دیده می شود؛ به عبارت دیگر وقتی مردم برای زیارت به معبد می آمدند خوشه گندم همراه خود داشتند که بقایای آن در معبد حفظ شده است و با انجام آزمایش کربن ۱۴ دقیقاً متوجه خواهیم شد متعلق به چه دوره ای هستند، البته تمامی این ها فریز شده تا در آینده علاوه بر تاریخ گذاری، مورد مطالعات دیرینه شناسی نیز قرار گیرند.

محوطه حاجی خان به ۲ یا ۳ فصل کاوش نیاز دارد
مدیر پروژه نجات بخشی تپه حاجی خان با اشاره به اینکه این محوطه حداقل به دو یا سه فصل دیگر کاوش نیاز دارد، اضافه کرد: با عنایت به اینکه در نوشیجان محوطه استقراری نداریم و اطلاعاتی از زندگی این دوره در دست نیست، محوطه استقراری تپه حاجی خان از اهمیت فراوانی برخوردارست.
همتی درباره مشکلات تیم کاوش و پتروشیمی ابن سینا و خطر تخریب محوطه توضیح داد: متأسفانه مشکلات اساسی بین اهداف ما و این گروه وجود دارد و با وجود صحبت های فراوان موفق به توجیه آنها نشده ایم، در صورتیکه هم اکنون همه ما مسئول هستیم این محوطه استثنایی را حفظ نماییم چونکه اگر محوطه توسط پتروشیمی تخریب شود هیچ جایگزینی برای آن وجود نخواهد داشت.

عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا با اشاره به اینکه تابحال مطالبات تیم کاوش پرداخت نشده است، اظهار داشت: بعد از اتمام کاوش نامه ای به میراث فرهنگی تهران و اداره میراث فرهنگی همدان در خصوص اینکه تیم کاوش به سبب نداشتن تخصص و بودجه هیچ نوع ضمانتی برای حفاظت و مرمت محوطه ندارد، ارسال شد که با وجود پیگیری میراث فرهنگی همدان، با کم کاری میراث فرهنگی تهران مواجه شدیم و بودجه ای به محوطه تعلق نگرفت؛ اداره میراث فرهنگی همدان نیز قسمت آتشدان را با ماسه و شن ریز پوشاند و پوششی که در تپه هگمتانه بود، روی آن کشیده شد تا به صورت موقت حفظ شود بااینکه این کار اصولی نیست.

برای حفاظت از محوطه حاجی خان راه اندازی سوله نیاز است
این عتیقه شناس با تاکید بر اینکه محوطه حاجی خان اثری شاخص و تکرار نشدنی است، اضافه کرد: بهترین اقدام برای حفاظت این است که یک سوله برای آن زده شود چونکه تخریب های محوطه به سبب داشتن بافت خشتی رو به افزایش است.
وی با اشاره به اینکه زمان تصمیم گیری برای محوطه خیلی از مسئولان استانی عقیده داشتند محوطه باید برداشته و پتروشیمی مستقر شود، افزود: خوشبختانه با درایت علی مالمیر، مدیرکل میراث فرهنگی همدان این اتفاق عملی نشد و مقرر شد حدود یک هکتار به ابعاد ۷۰ در ۷۰ متر از قسمت معبد فریز شود که حتی اگر پتروشیمی هم به کار خود ادامه داد، این قسمت از بین نرود؛ این اقدام در مورد محوطه استقراری نیز لازم است و چون فریز نیست و کاری رویش انجام نگرفته، پتروشیمی می تواند این قسمت را تخریب کند.
همتی درباره جابجایی پلان محوطه اظهار نمود: این اتفاق درمورد مسجدی متعلق به دوره سلجوقی در کشور ترکیه صورت گرفت و مسجد را جابجا کردند، همین طور در ایالت مریلند آمریکا نمونه این اقدام وجود دارد اما در کشور ما تکنولوژی لازم برای این کار در دسترس نیست.
مدیر پروژه نجات بخشی تپه حاجی خان درانتها اظهار نمود: اگر مقرر است پتروشیمی در این محوطه ادامه حیات دهد انتظار نداریم به سایت گردشگری تبدیل گردد بلکه اولویت بر حفظ محوطه است و به سبب اینکه تمامی اقدامات علمی در حین کاوش انجام گرفته می تواند به صورت موزه مجازی در تپه هگمتانه نمایش داده شود.
به گزارش آبنما کار به نقل از ایسنا، مردادماه سال ۹۶ بر طبق مصوبه شورای فنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار شد محوطه تاریخی «حاجی خان» در همدان بطور کامل حفظ شود و سایت پتروشیمی فامنین با هدف حفاظت کامل از این تپه متعلق به دوره ماد، از این منطقه جابجا شود اما مدیر پروژه نجات بخشی تپه حاجی خان هنوز هم در شک و تردید اجرای این مصوبه است و بنظر می رسد مقرر است پتروشیمی در همسایگی این محوطه باقی بماند و این امر جزء نابودی هویت همدان چیزی به دنبال نخواهد داشت.

منبع: آبنما کار