آبنما کار: قبل از آنکه انقلاب اسلامی به ثمر بنشیند، آنها که دغدغه قرآن داشتند، در تراکم اتمسفر غیرمذهبی آن روزگار در بعضی مساجد و چند مدرسه اسلامی، به ترویج قرآن می پرداختند؛ جلسات روانخوانی، احیانا کمی قرائت و مسابقاتی برای حفظ قرآن کریم. این کارهای پراکنده، بعد از پیروزی انقلاب کمی انسجام یافت اما بازهم نتوانست مقابل دیگر مجالس و کارهای دینی، ارجحیت یابد. فضای شورانگیز دفاع مقدس و ابعاد حماسی آن، هیات را به صدر نشاند؛ آن چنان که در گذر دهه ها در همان دنیای هیات، نام مداح درشت تر از سخنران و کارشناس مذهبی می آید.
به گزارش آبنما کار به نقل از ایسنا، دکتر حسین الهی قمشه ای در یکی از سخنرانی هایش و در نقد آموزش زبان انگلیسی در ایران، آنرا کنار عجایب هفتگانه گذاشت. شاید بتوان این عجایب را حالا بیشتر هم شمرد اما در این بین با تاسف باید طرح های توسعه قرآنی را هم گنجاند؛ طرح هایی که مدتی هستند و سپس به فراموشی می روند تا بازهم قرآن مهجورتر شود و به تعبیر کلام الهی، پیامبر رحمت در روز واپسین از اینکه امتش کتاب خدا را رها کردند، شکایت به آفریدگار ببرد. البته نباید گام هایی که در این راه برداشته شده را نادیده گرفت اما از حیث نتیجه علی القاعده نمی توان رضایت داشت. آن چه در پی می آید مروری است بر مهم ترین طرح هایی که در سالهای قبل دراین باره انجام شده است.

ریشه در مسجد و مدرسه

قبل از آنکه انقلاب اسلامی به ثمر بنشیند، آنها که دغدغه قرآن داشتند، در تراکم اتمسفر غیرمذهبی آن روزگار در بعضی مساجد و چند مدرسه اسلامی، به ترویج قرآن می پرداختند؛ جلسات روانخوانی، احیانا کمی قرائت و مسابقاتی برای حفظ قرآن کریم. این کارهای پراکنده، بعد از پیروزی انقلاب کمی انسجام یافت اما بازهم نتوانست مقابل دیگر مجالس و کارهای دینی، ارجحیت یابد. فضای شورانگیز دفاع مقدس و ابعاد حماسی آن، هیات را به صدر نشاند؛ آن چنان که در گذر دهه ها در همان دنیای هیات، نام مداح درشت تر از سخنران و کارشناس مذهبی می آید.
قرآن و آموزش آن، غیر از مدارس، در کارهای بازهم پراکنده دنبال شد. سازمان اوقاف و امورخیریه در طول چند دهه گذشته، مسابقات بین المللی قرآن را پی گرفت؛ روزگاری قاریان مصری بااشتیاق به ایران می آمدند و از استقبال و تشویق ایرانیان قرآن دوست ذوق زده می شدند و بعدتر در هجوم ابرهای خاکستری سیاست، آمدوشدها افول کرد و رنگ باخت.
در طول این سال ها، مراکزی متولی ترویج قرآن شدند؛ جز همان بخش قرآنی سازمان اوقاف، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت قرآن و عترت را ایجاد کرد؛ سازمان دارالقرآن الکریم ذیل کارهای سازمان تبلیغات اسلامی تعریف شد و دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، مرکز فرهنگ و معارف قرآن را بنا نهاد. غیر از اینها مراکز آموزش عالی، رشته های قرآنی در مقاطع مختلف راه اندازی کردند و در رسانه ملی، رادیو قرآن و سپس شبکه تلویزیونی آن راه افتاد. حضور این مراکز بااینکه این امید را زنده می کند که به ترویج و گسترش نفوذ قرآن در بطن جامعه منجر شود اما این کارهای غیرمتمرکز نتوانستند چندان تاثیرگذاری عمیق در زندگی مردمان این سرزمین داشته باشند و به طور فراگیر، جامعه را قرآنی کنند.
1441 تا 1455
در سال 1386 شبکه قرآن سیما به مناسبت هزار و چهارصد و چهل و یکمین سال نزول قرآن، طرح ۱۴۴۱ را به اجرا گذاشت. این طرح چند رسانه ای با محوریت سوره مبارکه زمر و با مشارکت ۱۷ سازمان و نهاد اجرا شد. این طرح به مدت 15 سال و هرسال با افزایش یک رقم ادامه یافت.
سیدعباس انجام، مؤسس طرح که از طرح ۱۴۴۱ تا ۱۴۴۷ به مدت 7 سال دبیری آنرا نیز برعهده داشت درباره ی آن اظهار داشت: «طرحی بود که مورد اقبال مردمی قرار گرفت و مردم چهره به چهره مبلّغ حضور دیگران در این طرح شده بودند. ما اختتامیه را در ابعادی وسیع بطورمثال در ورزشگاه آزادی یا مصلای امام خمینی(ره) با حضور حداقل ۲۰ هزار نفر برگزار می کردیم. در کنار آن، یک طرح پنج ساله برای ارتقای روخوانی و روان خوانی در نظر گرفته شده بود که آموزش فرعی آن در تلویزیون اتفاق می افتاد و آموزش اصلی نیز در کلاس های حضوری بود و در نهایت افراد برای آموزش بیشتر به کانون ها هدایت می شدند. ستادی متشکل از ۲۰ نفر طی چند هفته از بامداد تا شب تماس مردمی را پاسخ می دادند و روخوانی و قرائت نمازها را تلفنی اصلاح می کردند. نهادهای امور قرآنی، کانون های فرهنگی ـ هنری مساجد، سازمان اوقاف با ظرفیت بقاع متبرکه، نیروی مقاومت بسیج، نیروهای مسلح، شهرداری و… همکاری می کردند. ۵۷ هزار مسجد در کشور حول این طرح فعال شده بودند و آیات در بیلبوردهای شهری و اتوبوس ها نصب و پیش از خبر ساعت ۲۱ شبکه یک، آیه در رابطه با طرح پخش می شد.».

اوج و فرود یک طرح ملی

طرح ۱۴۴۲ در سال ۸۷ بصورت چندرسانه ای با محوریت سوره یوسف برگزار و طی آن کلاس های حضوری بسیاری با همکاری دستگاه های مسئول در سطح کشور اجرا شد. علاوه بر آن رسانه های دیگری مانند روزنامه جام جم در برگزاری آن مشارکت داشتند، همین طور کتاب سوره یوسف، نوشته حجت الاسلام قرائتی نیز توزیع شد. طرح ۱۴۴۳ نیز در سال ۸۸ با محوریت سوره مبارکه اسراء اجرا شد. طراحی نرم افزاری بدین منظور همچون نوآوری های این طرح بود.
طرح ۱۴۴۴ در سال ۸۹ با محوریت سوره کهف انجام شد و نگاه ویژه ای به بخش مقالات و پژوهش های قرآنی داشت و بخش کودک نیز به آن افزوده شد. سوره انفال محور طرح ۱۴۴۵ بود که در سال ۹۰ در بخش های روخوانی و روان خوانی، صحیح خوانی، حفظ، درک مفاهیم و شرح و ترجمه انجام شد.
در طرح ۱۴۴۶ در سال ۹۱ برخلاف سالهای قبل که یک سوره محوریت طرح قرار می گرفت، محور طرح ۱۴۴۶ جزء ۳۰ قرآن کریم برگزیده شد. طرح ۱۴۴۷ در تابستان ۹۲ با محوریت حفظ جزء ۲۹ قرآن کریم اجرا شد. برای این طرح دو مرحله آزمون پیش بینی شد که مرحله اول از طرف اساتید و معلمان حفظ بصورت شفاهی و از طرف مؤسسات مجری اجرا شد. در مرحله دوم آزمون، تمامی نفراتی که در کلاس های طرح شرکت کردند می توانستند در آزمون سراسری مربوطه شرکت نمایند.
طرح ۱۴۴۸ در سال ۹۳ بجای حفظ یک جزء از قرآن بر حفظ موضوعی آیات تاکید داشت و برای اولین بار برای آن کتابی نیز آماده و چاپ شد. ۷۶ موضوع قرآنی در ۸۸ روز اجرای طرح دنبال شد. شعار طرح ۱۴۴۹ در سال ۹۴ «قرآن، کتاب زندگی» برگزیده شد و محوریت آن نیز سوره مبارکه «یس» بود.
طرح قرآنی ۱۴۵۰ در سال ۹۵ با محوریت سوره حدید انجام شد و همچون تغییرات آن نسبت به گذشته برگزاری سه جشنواره جمع خوانی و هم خوانی سوره حدید، جشنواره عکاسی و جشنواره خوشنویسی آیات سوره حدید بود. این طرح با حواشی در بحث تأخیر در اهدای جوایز روبه رو شد. طرح ۱۴۵۱ در سال ۹۶ با محوریت ۲ سوره قرآن کریم و به مدت ۹۰ روز اجرا شد. برای ابتدای طرح که همزمان با شروع ماه مبارک رمضان بود سوره ۳۰ آیه ای «ملک» انتخاب شد، سوره محوری فصل تابستان نیز سوره مبارکه «واقعه» بود. این طرح بصورت جشنواره برگزار گردید، بدین ترتیب که علاوه بر برنامه های رادیویی و تلویزیونی و برگزاری مسابقه، بخش های هنری مانند برگزاری مسابقات عکاسی، خوشنویسی، وبلاگ نویسی و… نیز در آن پیش بینی شد.
جزء ۳۰ قرآن محور طرح ۱۴۵۲ در سال ۹۷ بود، برگزاری مسابقه در بخش نهج البلاغه، صحیفه سجادیه و معارف اهل بیت(ع) در آن گنجانده شد. طرح درس روزانه حفظ سوره های جزء سی قرآن، مسابقه روزانه با محوریت آیات جزء ۳۰، آموزش مفاهیم و تجوید قرائت توسط اساتید بهشتی و موسوی بلده و نیز وله های در رابطه با این انس با قرآن از بخش های در نظر گرفته شده برای ۱۴۵۳ در سال ۹۸ بود.
طرح ملی قرآنی ۱۴۵۴ در سال ۹۹ با شعار «قرآن، خانواده و آرامش» برگزار گردید، هر هفته یک موضوع مطرح و هفت آیه در رابطه با آن به مخاطبان ارائه شد. یکی از وجوه اختلاف این دوره با دوره های گذشته، تغییر رویکرد از سوره محوری به آیه محوری و بیان مفاهیم بود، به شکلی که طی ۶۰ روز، ۶۰ آیه در دستور کار طرح قرار گرفت. سال 1400 طرح قرآنی 1455 گرفتار روزمرگی شد و این زمینه ای پیدا کرد تا سال بعد متوقف شود.

دلایل یک توقف

اجرای این طرح ها با هم افزایی نهادهایی نظیر صدا و سیما با همکاری معاونت سیما، معاونت صدا، معاونت فضای مجازی، معاونت استانها و همین طور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان اوقاف و امور خیریه، سازمان دارالقرآن، شورای عالی قرآن، شورای عالی انقلاب فرهنگی، جهاددانشگاهی و شورای توسعه فرهنگ قرآنی سازماندهی می شد.
تغییر مدیریت در شبکه قرآن و معارف سیما از دلیلهای عمده عدم اجرای طرح 1456بوده ولی در کنار آن برخی کارشناسان از بی توجهی شورای توسعه فرهنگ قرآنی، مجمع مشورتی و اعضاء کمیسیون های وابسته به شورا نیز گلایه داشتند که فقط مشاهده گر بودند.
محمدحسین محمدزاده، مدیر اسبق رادیو قرآن و شبکه قرآن و معارف سیما نیز درباره ی توقف اجرای این طرح فراگیر و ملی می گوید: «بعد از مدتی که شورای توسعه فرهنگ قرآنی شکل گرفت و طرح به عنوان یک طرح ملی فراگیر مورد پشتیبانی شورا قرار گرفت در تمام سازمان ها با محوریت رسانه ملی معرفی گردید. مجری آن، همه دستگاه های قرآنی و حتی فرهنگی کشوری و لشکری بودند. بنابر این اگر بخواهیم از این زاویه به طرح نگاه نماییم، قاعدتاً باید از تمامی افرادی که در آن هم قسم شدند، پرس وجو شود که چرا با این طرح فقط به عنوان یک طرح رسانه ای برخورد شد؟»
احمد لیایی که مسئولیت دبیری این طرح ملی را در دوره های ۱۴۴۸ تا ۱۴۵۲ برعهده داشته نیز درباره ی توقف آن اظهار داشت: «این طرح با نیت راه اندازی نهضت قرآن آموزی شروع شد. اوایل اجرا و روند درستی را طی می کرد، ولی هر چه جلوتر آمدیم از آن نیت فاصله گرفت، اما باز همچنان منجر می شد تا خیلی از افراد را با شبکه قرآن و معارف سیما همراه کند. مقرر بود تا این طرح با مشارکت همه دستگاه های امور قرآنی به عنوان یک طرح ملی اجرا شود به این علت شورای توسعه فرهنگ قرآنی هزینه های آنرا پذیرفت، ولی متأسفانه به غیر از یکی دو سال، در پرداخت بودجه های مصوب خودشان خلف وعده کردند و صدا و سیما خود هزینه های جوایز را متقبل شد، چونکه برندگان، جوایز خودرا از مجری کار که صدا و سیما بود، می خواستند. همین سبب می شد تا سالهای بعد صدا و سیما با احتیاط وارد طرح شود. در مجموع همکاری نهادها در این طرح خوب بود، بعضی ها مانند سازمان دارالقرآن الکریم، بسیج، کانون های فرهنگی ـ هنری مساجد و سازمان اوقاف و امور خیریه فعالیت بیشتری داشتند و برخی فقط بدنبال الصاق لوگوی مجموعه شان در پوستر طرح بودند.»

ارشاد، مجری طرح بشری

«هدف اصلی طرح قرآنی بشری آموزش درست، تلفظ و ایجاد انس بیشتر با قران کریم است تا افراد در صحیح خوانی دلهره نداشته باشند و از هر قشری که هستند قرآن وارد زندگی آنها شود.» این را سمیه امیدی، مدیر اجرائی طرح بشری در معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می گوید. این طرح از زمستان 1400 شروع به کار کرد اما گسترش آن به نمایشگاه قرآن در سال 1401 برمی گردد زمانیکه موسسات و مراکز قرانی طی درخواستی اعلام نیاز کردند و معاونت قرآن و عترت برای آنها مربی می فرستاد تا برای آموزش قرآن آموزان به آن محل برود.
پروسه آموزش به این شکل است که طی 4 جلسه مربی ها آموزش می بینند تا بتوانند انس لازم را برای قرآن آموزان ایجاد کنند. بدین جهت مربی ها پس از آموزش می توانند شاگردان بالای هفت سال را نیز آموزش بدهند.
امیدی اعلام نمود تا سال 1402 بیش از 55 دوره اموزشی در اقصی نقاط کشور برگزار شده و از این دوره ها 8 هزار و 250 مربی در دوره ها شرکت کردند. بر این اساس، در این طرح 752 مربی فعال می باشند که 13 هزار و 172 شاگرد دارند و به طور کلی 21 هزار و 422 نفر مستقیم یا غیرمستقیم با طرح در ارتباط هستند. بااینکه این طرح با هدف روخوانی قران همراه با تجوید از سیستان و بلوچستان تا تهران را دربرمی گیرد اما آمار اعلام شده نشان چندان دربرگیری نداشته است.

عتبات دست بکار شدند

طرح ملی «من قرآن را دوست دارم» به عنوان نخستین اقدام مشترک قرآنی بین اعتاب مقدسه و بقاع متبرکه ایران، از دهه کرامت سال ۱۴۰۰ و همزمان با ولادت باسعادت حضرت رضا(ع) شروع به فعالیت کرد و آستان قدس رضوی به عنوان دبیرخانه اجرائی این طرح از طرف اعتاب مقدسه برگزیده شد.
هدف این طرح گسترش آموزش قرآن کریم و ارائه پشتیبانی آموزشی در رشته های مختلف روخوانی قرآن کریم، تجویدالصلوه، آموزش تفسیر و تدبر در قرآن کریم و حفظ جزء ۳۰ از طرف استادان مجرب بصورت مجازی است که شرکت کنندگان بعد از دریافت گواهینامه معتبر در قرعه کشی جوایز نقدی این طرح نیز شرکت داده می شوند.
تا حالا بالاتر از ۶۲ هزار نفر تا حالا از این طرح استقبال نمودند و بالاتر از ۱۲ هزار نفر بعد از آموزش های تخصصی و راندمان از مربیان پشتیبان، گواهینامه معتبری را دریافت کرده اند. اکنون فاز چهارم طرح تحت عنوان آموزش حفظ عمومی قرآن کریم به علاقمندان حفظ کلام الهی درحال فعالیت است.

نوبت زندگی با آیه هاست

13 سال پیش رهبر معظم انقلاب در دیدار رمضانی قاریان و حافظان و اساتید قرآنی اظهار امیدواری فرمودند که کشورمان 10 میلیون نفر حافظ قرآن داشته باشد. و پس از آن تاکید کردند: «توجه داشته باشید که حفظ قرآن قدم اول است. اولاً حفظ را باید نگه داشت. بدین سبب حافظ قرآن باید تلاوت کننده مستمر قرآن باشد؛ یعنی مرتباً بایستی قرآن را تلاوت کند؛ وگرنه حفظ از دست خواهد رفت. بعد بایستی این حفظ کمک نماید به تدبر، که اینجور هم هست؛ حفظ حقیقتاً کمک می نماید به تدبر. آنجائی که شما قرآن را تکرار می کنید، حافظید و می خوانید، فرصت تدبر و تعمق در آیات قرآن برای شما پیدا می شود.»
با همه کوشش های انجام شده متأسفانه این خواسته رهبری هنوز محقق نشده است با اینحال برای آنکه قرآن به زندگی آحاد جامعه وارد شود، طرحی تازه مطرح شد؛ حفظ موضوعی قرآن یکی از طرح های مغفول در ساختار مصوبی دستگاه های کشور بود که به همت سازمان دارالقرآن الکریم وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی در چند گام طراحی شد. گام اول این طرح آذرماه سال 1402 با عنوان «مستورا» در 12 فراز درباره ی عفاف و حجاب آغاز شد و بازخوردهای فراوانی از این طرح بدست آمد. بر طبق همان بازخوردها در یک گستره فراتر، طرحی برای ماه مبارک رمضان آماده شده و محتوای آن برمبنای مسیرکتاب «طرح کلی اندیشه اسلام» انتخاب شده که این مجموعه بر طبق آرا و نظرات آیت الله سیدعلی خامنه ای گردآوری شده است.
برای طرح جدید عنوان «زندگی با آیه ها» انتخاب شد؛ زندگی با آیه ها نهضتی شمرده می شود که در پی بکارگیری همه ظرفیتهای حاکمیتی و مردمی است تا جامعه قرآنی تر شود. در این پویش تعداد مشخصی آیه انتخاب شده و در قدمهای کوتاهتری، این آیات با عناوین مختلف و توضیحات مربوط به آن در اختیار عموم قرار می گیرد. برای این آیات که بر طبق چشم اندازی خاص انتخاب می شوند، ازسوی متولیان محصولات گوناگون رسانه ای در فضای رسانه ملی و فضای مجازی تولید شده و ازجنبه مردمی، شرکت کنندگان در این پویش به حفظ این آیات می پردازند.
آمار اعلام شده و شرکت 20 میلیون نفر در ماه مبارک رمضان امسال در این پویش نشان میدهد که فعلا «زندگی با آیه ها» توانسته تعداد بیشتری از مردم را با قرآن انس داده و کتاب خدا را به شکلی درخور وارد زندگی مردم کند. باید امیدوار باشیم که این طرح همچنان بتواند این روند را ادامه دهد.